W cieniu Olsztyna, nad cichymi warmińskimi polami, kryje się wieś, o której wspominał sam Kopernik. Łupstych — dziś spokojny zakątek — przed pięciuset laty był miejscem, gdzie wielki astronom własnoręcznie podpisywał dokumenty i dbał o rozwój Warmii.

W bogatej mozaice warmińskich wsi, które odwiedził Mikołaj Kopernik w ramach swojej działalności administracyjnej, Łupstych zajmuje swoje miejsce jako jedna z miejscowości wzmiankowanych w słynnym zbiorze „Lokacje łanów opuszczonych”. To właśnie tutaj wielki astronom zatrzymał się podczas swoich licznych podróży po komornictwie olsztyńskim, przyczyniając się do odnowy społeczno-gospodarczej tego zakątka Warmii po zniszczeniach wojennych pierwszej połowy XVI wieku.

Średniowieczne korzenie warmińskiej osady

Łupstych, podobnie jak dziesiątki innych warmińskich wsi, powstał w ramach wielkiej akcji kolonizacyjnej prowadzonej przez kapitułę warmińską w XIV i XV wieku. Miejscowość ta, której nazwa prawdopodobnie wywodzi się z języka staropruskiego, została lokowana na terenie należącym do komornictwa olsztyńskiego – jednego z najważniejszych ośrodków administracyjnych dóbr kapitulnych.

Lokalizacja Łupstychu w systemie osadniczym Warmii miała strategiczne znaczenie. Wieś znajdowała się na skrzyżowaniu lokalnych szlaków komunikacyjnych, co ułatwiało kontakt z innymi ośrodkami administracyjnymi i gospodarczymi regionu. Ta dostępność komunikacyjna miała kluczowe znaczenie dla późniejszej działalności Mikołaja Kopernika, który systematycznie odwiedzał wsie należące do komornictwa olsztyńskiego.

System prawny i administracyjny średniowiecznego Łupstychu opierał się na prawie chełmińskim, które gwarantowało osadnikom szereg przywilejów, w tym prawo dziedziczenia ziemi i względną swobodę gospodarczą. Te rozwiązania prawne przyciągały kolejnych osadników i sprzyjały rozwojowi gospodarczemu miejscowości.

Nazwa miejscowości pochodzi od Prusa imieniem Abstike. Brzmienie nazwy zmieniało się w miarę upływu czasu. Nazwa Abstich istnieje od XVIII wieku, natomiast polska nazwa Łupstych (potocznie Łupsztych) – od 1945 roku. W spisie grodzisk pruskich z okolic Olsztyna Łupstych nazwano okopem, Starym Szańcem.

W orbicie kopernikańskich reform

Ważny moment w historii Łupstychu nastąpił w latach 1516–1521, kiedy Mikołaj Kopernik pełnił funkcję administratora dóbr kapituły warmińskiej. W tym okresie wielki astronom systematycznie odwiedzał wsie swojego komornictwa, prowadząc akcję ponownego zasiedlania opuszczonych gospodarstw i reorganizacji życia gospodarczego po zniszczeniach wojennych. Pod datą 27 marca 1518 roku Kopernik napisał:

Marcin objął 3 łany wyżej wspomniane. Obsadziwszy swoje łany w Łupstychu, zapłaci najbliższy czynsz i następne. Działo się jak wyżej. Stenczel, sołtys w Nagladach, objął 3 łany, opuszczone przez wyżej wymienionego Marcina, na zwykłych warunkach; obiecał, że w ciągu roku znajdzie kogoś, kto obejmie sołectwo. Działo się jak wyżej.

Łupstych w cieniu większych ośrodków

Historia Łupstychu po okresie kopernikańskim to typowy los małej warmińskiej wsi, która musiała znajdować swoje miejsce w zmieniających się realiach politycznych i gospodarczych. Miejscowość pozostała w orbicie administracyjnej większych ośrodków, takich jak Olsztyn, co wpływało na jej rozwój i charakter.

XVIII i XIX wiek przyniosły stopniową modernizację życia wiejskiego, ale Łupstych zachował swój tradycyjny, rolniczy charakter. Mieszkańcy trudnili się głównie uprawą zbóż charakterystycznych dla warmińskiego klimatu oraz hodowlą inwentarza. Bliskość większych miast pozwalała na handel nadwyżkami produktów rolnych.

Struktura społeczna wsi ewoluowała powoli – od średniowiecznego systemu chłopskiego przez nowożytne formy gospodarowania aż do przemian związanych z rozwojem kapitalizmu w XIX wieku. Te zmiany wpływały na sposób życia mieszkańców, ale nie zmieniały zasadniczo charakteru Łupstychu jako typowej warmińskiej wsi rolniczej.

Przemiany XX wieku i współczesność

Wiek XX przyniósł dramatyczne zmiany dla Łupstychu, podobnie jak dla całej Warmii. Dwie wojny światowe, przemiany polityczne i wymiana ludności po 1945 roku całkowicie przekształciły życie społeczne wsi. Na miejsce dawnych mieszkańców przybyli polscy osadnicy z różnych stron kraju.

Nowi mieszkańcy musieli od podstaw poznawać specyfikę warmińskiej ziemi, lokalne tradycje gospodarowania i możliwości rozwoju. Proces ten nie był łatwy, ale stopniowo prowadził do powstania nowej społeczności, która łączyła różne tradycje kulturowe z lokalną specyfiką regionu.

Współczesny Łupstych to mała wieś, która zachowała swój rolniczy charakter, ale jednocześnie musi odpowiadać na wyzwania współczesności. Bliskość większych ośrodków miejskich oznacza dostęp do nowoczesnych usług i możliwości zatrudnienia, ale także presję demograficzną i zmiany w tradycyjnym sposobie życia.

* Autograf Kopernika „Lokacje łanów opuszczonych” prezentujemy dzięki uprzejmości Pracowni Wydawniczej ElSet. Tłumaczenia z łaciny pochodzą z opracowań dr. Jerzego Sikorskiego oraz Mariana Biskupa.

GALERIA | Łupstych