Tu przez jezioro biegła granica Warmii, Kopernik zapisywał łany, a dziś króluje turystyka i letni gwar. Pluski to wieś, w której historia nie zniknęła — tylko zmieniła tempo.

Gdyby szukać miejsca, które idealnie uosabia ducha Warmii – jej historię, przyrodę i współczesne przemiany – trudno byłoby znaleźć lepszy przykład niż Pluski. Ta niewielka wieś nad jeziorem Pluszne to miejsce, gdzie mamy to, co w Warmii najpiękniejsze: wielką  historię, współczesną turystykę, piękną przyrodę i spokój.  

Średniowieczna lokacja nad jeziorem

19 sierpnia 1407 roku – data ta na zawsze zapisała się w historii Plusek. Tego dnia dziekan Bartłomiej i kantor Jan reprezentujący parafię Gryźliny podpisali akt lokacyjny dla wsi zwanej wówczas Pluczk. Pierwszym sołtysem został Stefan Dowgel, a wieś otrzymała 30 włók na prawie chełmińskim. Nazwa prawdopodobnie pochodziła od pruskiego słowa „pleu” oznaczającego „płynąć”, co doskonale oddawało charakter miejsca położonego nad malowniczym jeziorem.

Akt lokacyjny z 1407 roku nie oznaczał jednak początku historii tych ziem. Archeologiczne badania potwierdziły liczne ślady obecności człowieka sięgające czasów sprzed narodzin Chrystusa. Pod powierzchnią ziemi odnajdowano pozostałości dawnych osad i cmentarzysk dawnych ludów. To właśnie na fundamentach tych prastarych kultur wyrosła późniejsza warmińska wieś.

Lokacja Plusek przypadła na szczególny okres w historii regionu. Zaledwie trzy lata później, w 1410 roku, rozegrała się bitwa pod Grunwaldem, która na zawsze zmieniła mapę polityczną Europy Środkowo-Wschodniej. Pluski, jako świeżo założona wieś, musiały zmierzyć się z konsekwencjami tej historycznej batalii i późniejszymi zmianami w układzie sił w regionie.

Warmia na krawędzi – między Polską a Prusami

Pluski znajdowały się w wyjątkowym miejscu – granica historycznej Warmii przebiegała częściowo przez jezioro Pluszne. Ten fakt miał ogromne znaczenie dla rozwoju wsi, która znajdowała się na styku różnych wpływów kulturowych i administracyjnych. Od II pokoju toruńskiego w 1466 roku aż do rozbioru Polski w 1772 roku Warmia należała do Polski jako część Prus Królewskich.

Gdy reszta Prus stała się protestancka po 1525 roku, Warmia jako część Polski pozostała katolicka, będąc zarządzana przez polskiego biskupa mającego siedzibę w Lidzbarku Warmińskim. Ta różnica wyznaniowa i polityczna miała fundamentalne znaczenie dla rozwoju kulturowego Plusk i całego regionu. Wieś była więc świadkiem i uczestnikiem wielowiekowej koegzystencji różnych tradycji i wpływów.

W 1582 roku kapituła warmińska odkupiła od Henryka Preussa prawa prowadzenia karczmy w Pluskach, co świadczy o rosnącym znaczeniu gospodarczym wsi. Karczma była nie tylko miejscem wypoczynku dla podróżnych, ale także ważnym centrum życia społecznego lokalnej społeczności. To właśnie w takich miejscach przekazywano informacje, zawierano interesy i podtrzymywano więzi społeczne.

Wizyty Kopernika

W 1517 roku Mikołaj Kopernik, pełniąc urząd administratora dóbr kapituły warmińskiej, dwukrotnie odwiedził Pluski. Zapisy w jego księgach lokacyjnych brzmią:

Pluski – Sołtys Andrzej, sprzedawszy sołectwo Bartoszowi, objął 2 łany, z których zbiegł Matz; zwróciłem mu 1 konia i 1 krowę, 3 kozy, 1 świnię. Będzie miał 2 lata wolnizny, a czynsz ma zapłacić po raz pierwszy w roku 1520. Działo się 4 marca 1517 w obecności pana Mikołaja, kapelana i Wojciecha, sługi mego.

Trzy tygodnie później, 23 marca 1517 roku,  uczony zanotował:

Brosien Trokelle objął 3 łany po zmarłym Piotrze. Otrzymał na nie 2 konie, 1 krowę, 3 kozy, 2 prosiaki, 1 korzec żyta i 3 korce owsa; pierwszy czynsz zapłaci w przyszłym roku. Poręczył za niego Augustyn, brat jego, na 4 lata. Działo się w poniedziałek po niedzieli Letare. Nie doszło to do skutku z powodu zbytniej nieuczciwości tego człowieka, a wymienione i pozwolenia zostały zwrócone.

Polska szkoła pod pruskim zaborem

Historia polskiej szkoły w Pluskach to fascynujący rozdział w dziejach wsi, który doskonale ilustruje skomplikowaną sytuację mniejszości polskiej w Prusach Wschodnich. Już w lipcu 1920 roku, decyzją Komisji Międzysojuszniczej, powołano polską szkołę, w której początkowo uczyło się 15 uczniów. Ich liczba jednak rosła, osiągając nawet 55 osób, co świadczy o silnej tożsamości polskiej mieszkańców.

Po przegranym plebiscycie na Warmii i Mazurach w 1920 roku szkołę zamknięto, pozostała tylko polska biblioteka. Jednak 13 stycznia 1930 roku otwarto ponownie polską szkołę w Pluskach. Zajęcia odbywały się w wynajętej izbie u gospodarza Franciszka Weicherta, a kierownikiem został Robert Gransicki – nauczyciel przybyły z Kartuz.

W 1932 roku wybudowano specjalny budynek szkolny z boiskiem sportowym i ogródkiem. Gransicki był nie tylko nauczycielem, ale prawdziwym animatorem życia kulturalnego – zajmował się ogrodnictwem i pszczelarstwem, założył małą elektrownię i uczył dzieci budować kajaki. 22 września 1935 roku przy szkole zorganizowano pierwsze mistrzostwa Polaków z Warmii w siatkówce, co pokazuje, jak ważną rolę odgrywała placówka w życiu społeczności.

Kościół i parafia w Pluskach

Współczesne Pluski są siedzibą parafii pw. św. Jana Chrzciciela w Orzechowie, co może wydawać się paradoksalne, ale ma swoje głębokie uzasadnienie historyczne. W 1991 roku biskup Edmund Piszcz reaktywował w Orzechowie samodzielną parafię, jednak ze względu na wyludnienie tej wsi, siedzibę parafii przeniesiono do Plusk.

W Pluskach funkcjonowała wcześniej kaplica filialna pw. św. Michała Archanioła, która mieściła się w budynku dawnej polskiej szkoły. Staraniem proboszcza Norberta Bujanowskiego wzniesiono nowy kościół, który stał się centrum życia religijnego dla całej okolicy. Ten fakt pokazuje, jak dramatyczne były zmiany demograficzne w regionie po 1945 roku i jak społeczności musiały się adaptować do nowych warunków.

Obecna parafia obejmuje nie tylko Pluski, ale także okoliczne wsie i osady. Kościół pw. św. Michała Archanioła to nowoczesna świątynia, która harmonijnie wpisuje się w krajobraz wsi. Obok funkcjonuje remiza strażacka, sklepy, przystań wodna i inne obiekty służące zarówno mieszkańcom, jak i licznym turystom.

Nowoczesny ośrodek turystyczny

Współczesne Pluski to przykład udanej transformacji tradycyjnej wsi w nowoczesny ośrodek turystyczny. Kluczową rolę odgrywa tu kompleks Warmia Park – jeden z największych aquaparków w tej części Polski. Trzypoziomowy obiekt oferuje niezliczone atrakcje wodne: zjeżdżalnie, baseny, jacuzzi zewnętrzne, rwącą rzekę i tężnie solankowe.

Rozwój turystyki w Pluskach nie jest jednak zjawiskiem ostatnich lat. Już w czasach PRL wieś była popularnym miejscem letniskowym dla elit z Warszawy. Nad jeziorem Pluszne miały swoje domy aktorzy, naukowcy i pisarze. Bliskość rządowego ośrodka wypoczynkowego w Łańsku sprawiała, że okolica była dobrze znana w kręgach władzy.

Dzisiejsze Pluski to wieś, która zachowała swój autentyczny charakter, jednocześnie otwierając się na nowoczesność. Obok tradycyjnych warmińskich domów powstają nowe obiekty hotelowe, pensjonaty i domy wypoczynkowe. Rozwój turystyki idzie w parze z dbałością o środowisko naturalne – sołectwo należy do obszaru Natura 2000.

Życie między tradycją a nowoczesnością

Współczesne Pluski liczą niespełna 400 mieszkańców, co czyni je jedną z większych wsi w gminie Stawiguda. Mieszkańcy tworzą zwartą społeczność, która kultywuje lokalne tradycje i jednocześnie otwiera się na nowe wyzwania. Działa tu Ochotnicza Straż Pożarna z ratownictwem wodnym, Rada Sołecka i Koło Gospodyń Wiejskich.

W związku z 600-leciem wsi ustanowiono nie tylko logo Plusk, ale także święto wsi obchodzone 19 sierpnia – w rocznicę podpisania aktu lokacyjnego. Te inicjatywy pokazują, jak ważna dla mieszkańców jest pamięć o przeszłości i budowanie tożsamości lokalnej. W okolicznych lasach występują liczne gatunki roślin i zwierząt chronionych, a w obrębie wsi znajdują się dwa dęby szypułkowe będące pomnikami przyrody.

Pluski to miejsce, gdzie średniowieczna historia, pruskie korzenie, polskie dziedzictwo i nowoczesna turystyka tworzą unikalną mozaikę, która czyni tę warmińską wieś jednym z najbardziej fascynujących miejsc na mapie regionu. To właśnie takie miejsca jak Pluski pokazują, że tradycja i nowoczesność mogą iść w parze, tworząc przestrzeń dla zrównoważonego rozwoju i wysokiej jakości życia.

* Autograf Kopernika „Lokacje łanów opuszczonych” prezentujemy dzięki uprzejmości Pracowni Wydawniczej ElSet. Tłumaczenia z łaciny pochodzą z opracowań dr. Jerzego Sikorskiego oraz Mariana Biskupa.

GALERIA | Pluski