Ręczna mapa komornictwa olsztyńskiego z XVII wieku, przechowywana w Archiwum Diecezji Warmińskiej, ukazuje dawną strukturę administracyjną, geograficzną i społeczną Warmii. Choć niepozbawiona niedokładności, stanowi unikalne świadectwo historii regionu.
W Archiwum Diecezji Warmińskiej w Olsztynie znajduje się interesująca, ręcznie wykonana mapa komornictwa olsztyńskiego. Jej wymiary to 39,5 × 33 cm, a na podstawie rodzaju papieru i stylu pisma można ją datować na pierwszą połowę XVII wieku.
Początkowo mapa należała do Archiwum Kapitulnego we Fromborku i prawdopodobnie została sporządzona na zlecenie Warmińskiej Kapituły Katedralnej, właściciela komornictwa olsztyńskiego. Na jej zewnętrznej stronie widnieje napis „Delineatio geographica Cameratus Allensteinensis”, natomiast wewnątrz znajduje się objaśnienie oraz skala. Skala mapy wynosi 5 mm na 1 km (1:200 000). Zastosowano na niej oznaczenia dla różnych typów terenów, takich jak smolarnie, młyny, jeziora, łąki i lasy.
Wsie kościelne i szlacheckie
Komornictwo olsztyńskie stanowiło własność Warmińskiej Kapituły Katedralnej, a kanonicy — jako właściciele ziemscy — sprawowali władzę nad osadnikami. W jego granicach funkcjonowały zmienne struktury podziału ziemi, obejmujące dwa folwarki zarządzane bezpośrednio przez Kapitułę, 14 wsi kościelnych oraz 23 szlacheckie. Szlachta korzystała z przywilejów, takich jak zwolnienie z czynszów, ale była zobowiązana do służby wojskowej i do świadczenia danin w zbożu i pieniądzach. Istniała też grupa tzw. liberałów, stanowiąca warstwę pośrednią między szlachtą a chłopami.
Łąki, lasy, mosty
Na mapie zaznaczono 116 miejscowości, których lista różni się od spisu sporządzonego przez królewską komisję z 1615 roku. Znajduje się na niej 11 miejscowości, takich jak Bałąg i Szatanki, które nie występują w tamtym wykazie, ale pojawiają się w dokumentach wizytacyjnych z XVIII wieku. Zaznaczone zostały także łąki na prawym brzegu rzeki Łyny w czterech lokalizacjach: między Łyną a jeziorem Kielary, między Jarotami a Olsztynem, między Barkwedą a Bukwałdem oraz w okolicach wsi Pistki.
Większe kompleksy leśne oznaczono zarówno graficznie, jak i opisowo. Lasy kapitulne (Silvae Dominii) rozciągały się we wschodniej części komornictwa – od jeziora Ząbie w stronę Purdy oraz od Butryn do Giław, w południowej – od jeziora Tomaszkowo do rzeki Łyny, a także w zachodniej – od Nowego Młyna w kierunku Bartąga i od Gietrzwałdu do Gamerek, wzdłuż Pasłęki. Lasy miejskie Olsztyna (Silv. Civit. Allenst.) znajdowały się natomiast od rzeki Łyny w okolicach Sójki w stronę Kołpak oraz na północ od miasta – w stronę Dywit i Kieźlin.
Mapa zawiera również zaznaczenia przepraw i mostów na Łynie. Wędrując wzdłuż rzeki z południa ku północy, napotykamy mosty powyżej jeziora Ząbie, we wsiach Sójka i Ruś, w pobliżu jeziora Kielary, w samym Olsztynie (gdzie zaznaczono dwa mosty) oraz we wsiach Redykajny i Barkweda.
Poza granicami
Zaznaczono również miejscowości położone poza granicami komornictwa olsztyńskiego. Od zachodu i południa, na terenie Prus Książęcych, znajdują się miasto Olsztynek, wieś kościelna Kurki, wsie szlacheckie Bałdy i Kulisy oraz źródło rzeki Pasłęki. Od północy, w obrębie komornictwa dobromiejskiego, umieszczono Dobre Miasto, wieś kościelną Skolity, wieś szlachecką Garzewo, wieś libertini Żółwin oraz las biskupi. W komornictwie barczewskim zaznaczono miasto Barczewo, wieś kościelną Barczewko, wsie szlacheckie Sapuny i Szypry, wsie chłopskie Kaplityny, Łęgajny i Mokiny, a także młyn w Barczewku.
Mapa komornictwa olsztyńskiego, mimo pewnych niedokładności, stanowi cenne źródło informacji o strukturze administracyjnej i geograficznej regionu. Jest ważnym dokumentem dla badań nad historią Warmii oraz relacjami społecznymi tego obszaru.
