Przez ponad trzy wie­ki War­mia pozo­sta­wa­ła pod rzą­da­mi bisku­pów i kapi­tu­ły, sta­no­wiąc waż­ną część Kró­le­stwa Pol­skie­go. W tym cza­sie sta­ła się nie tyl­ko cen­trum reli­gij­nym, ale też kul­tu­ral­nym i poli­tycz­nym regio­nu, któ­ry odgry­wał istot­ną rolę w dzie­jach Rze­czy­po­spo­li­tej.

War­mia była zarzą­dza­na przez bisku­pów i kapi­tu­łę przez 306 lat, pozo­sta­jąc inte­gral­ną czę­ścią Kró­le­stwa Pol­skie­go. Pierw­szym bisku­pem war­miń­skim, któ­ry stał się pod­da­nym kró­la pol­skie­go, był Paweł Legen­dorf. Ostat­nim pol­skim bisku­pem w tej die­ce­zji był Igna­cy Kra­sic­ki.

Początki diecezji i wpływy zakonu krzyżackiego

Bisku­pi war­miń­scy peł­ni­li klu­czo­wą rolę w zarzą­dza­niu die­ce­zją war­miń­ską, któ­ra powsta­ła w 1243 roku jako część Kró­le­stwa Pol­skie­go i pod­le­ga­ła zako­no­wi krzy­żac­kie­mu aż do 1466 roku. Anzelm z Miśni (1210–1278) był pierw­szym urzę­du­ją­cym bisku­pem die­ce­zji war­miń­skiej i jedy­nym bisku­pem zwią­za­nym z zako­nem krzy­żac­kim. Został kon­se­kro­wa­ny 28 sierp­nia 1250 roku. Ze 310,8 km kw powierzch­ni, jakie liczy­ła die­ce­zja war­miń­ska w 1252 roku, władz­twu bisku­pa przy­pa­dło 121,7 km kw. Wraz z roz­wo­jem pań­stwa zakon­ne­go nastę­po­wa­ło tak­że posze­rza­nie gra­nic die­ce­zji, a co za tym idzie domi­nium bisku­pie­go; już w 1254 roku domi­nium bisku­pie liczy­ło oko­ło 196,6 km kw. Waż­nym eta­pem kształ­to­wa­nia się struk­tu­ry domi­nium był podział na dome­nę bisku­pią i dome­nę kapi­tul­ną.

Domi­nium podzie­lo­ne zosta­ło na dzie­sięć jed­no­stek admi­ni­stra­cyj­nych – komor­nictw. Sie­dem z nich weszło w skład dome­ny bisku­pa, trzy pozo­sta­ły pod zarzą­dem kapi­tu­ły. Władz­twu bisku­pa pod­le­ga­ły komor­nic­twa bra­niew­skie, ornec­kie, dobro­miej­skie, war­tem­bor­skie, reszel­skie, jezio­rań­skie i lidz­bar­skie. Pozo­sta­łe komor­nic­twa tra­fi­ły pod zarząd kapi­tu­ły war­miń­skiej: from­bor­skie, mel­zac­kie i olsz­tyń­skie.

Rola biskupa w państwie

Mocą poko­ju toruń­skie­go z 1466 roku, domi­nium war­miń­skie, wraz z Pomo­rzem Gdań­skim, zie­mią cheł­miń­ską i powi­ślań­ską, sta­ło się czę­ścią Kró­le­stwa Pol­skie­go. Dwa trak­ta­ty z 1479 i 1512 roku regu­lo­wa­ły zwią­zek War­mii z Kró­le­stwem, okre­śla­jąc zasa­dy wybo­ru bisku­pów.

Od 1569 roku biskup war­miń­ski miał zapew­nio­ne miej­sce w sena­cie pań­stwa, zaj­mu­jąc szó­stą pozy­cję w hie­rar­chii. Brał tak­że udział w sej­mi­kach pol­skich, a od 1508 roku peł­nił funk­cję pre­ze­sa ziem pru­skich, będąc naj­waż­niej­szą oso­bą w Pru­sach Kró­lew­skich. Biskup­stwo war­miń­skie uzna­wa­no za jed­no z klu­czo­wych w Pol­sce. Bisku­pi war­miń­scy czę­sto osią­ga­li naj­wyż­sze god­no­ści w Rze­czy­po­spo­li­tej, sta­jąc się pod­kanc­le­rza­mi i kanc­le­rza­mi, a nie­któ­rzy, jak Igna­cy Kra­sic­ki, zapi­sa­li się w histo­rii jako wybit­ni lite­ra­ci i ucze­ni.

Wpływ biskupów na rozwój regionu

Obec­ność bisku­pów z magnac­kich rodów umac­nia­ła związ­ki War­mii z inny­mi zie­mia­mi pol­ski­mi. Z osie­dle­niem się jezu­itów w Bra­nie­wie oraz utwo­rze­niem gim­na­zjum, Alum­na­tu Papie­skie­go i semi­na­rium duchow­ne­go, War­mia zaczę­ła oddzia­ły­wać na pozo­sta­łe tere­ny Pol­ski, a nawet nad­bał­tyc­kie. W Resz­lu bisku­pi jezu­ic­cy zało­ży­li dru­gie na War­mii gim­na­zjum, czy­niąc to mia­sto waż­nym ośrod­kiem rze­mieśl­ni­czym i edu­ka­cyj­nym. Bisku­pi war­miń­scy inwe­sto­wa­li w budo­wę licz­nych zam­ków i pała­ców, z któ­rych część zacho­wa­ła się do dziś.

Polska na Warmii

Baro­ko­we świą­ty­nie w Stocz­ku Klasz­tor­nym, Kro­śnie, Chwa­lę­ci­nie, Chru­ście­lu oraz słyn­na Świę­ta Lip­ka, choć leżą­ca poza gra­ni­ca­mi war­miń­skie­go domi­nium, ale ści­śle z nim zwią­za­na, są świa­dec­twem prze­ni­ka­nia pol­skiej kul­tu­ry do tego regio­nu. Pol­skie wpły­wy wzmoc­nio­ne były tak­że przez nada­nia dóbr ziem­skich, któ­re otrzy­my­wa­ły szla­chec­kie rody przy­by­wa­ją­ce na War­mię wraz z bisku­pa­mi. To wła­śnie te dzia­ła­nia przy­czy­ni­ły się do spo­lo­ni­zo­wa­nia kapi­tu­ły war­miń­skiej, wzmac­nia­jąc jej wię­zi z Rze­czą­po­spo­li­tą.