Arche­olo­dzy prze­cie­ra­li oczy ze zdu­mie­nia. Pod­czas prac odkryw­czych we From­bor­ku zna­leź­li 500-let­ni cyr­kiel. Czy to wła­śnie tym narzę­dziem Koper­nik kre­ślił swo­je prze­ło­mo­we teo­rie?

Począ­tek sierp­nia 2024 roku. Żar leje się z nie­ba. Nie jest łatwo kopać. W ogro­dach kano­nic­kich we From­bor­ku przy pomo­cy geo­ra­da­ru pro­wa­dzo­ne są poszu­ki­wa­nia pod­ziem­nych relik­tów archi­tek­tu­ry. Odpo­wia­da za nie fun­da­cja Misja Skarb i War­miń­ska Gru­pa Eks­plo­ra­cyj­na. Odkryw­cy odko­pu­ją naroż­nik nie­ist­nie­ją­cej już kano­nii i wej­ście do jej czę­ścio­wo zawa­lo­nych piw­nic. I tra­fia­ją jesz­cze na coś inne­go, co powo­du­je szyb­sze bicie ser­ca. Michał Ant­czak wycią­ga z zie­mi małe narzę­dzie z brą­zu. Gdy otrze­pu­je je z zie­mi, oka­zu­je się, że to cyr­kiel. Tyl­ko czyj?

Zna­le­zio­no cyr­kiel typu kro­czek, któ­ry słu­żył do pomia­rów astro­no­micz­nych i kar­to­gra­ficz­nych. Cyr­kiel pocho­dzi z XVI wie­ku. Być może nale­żał do Miko­ła­ja Koper­ni­ka.

Klucz do pomiarów Kopernika

W ogro­dzie, w któ­rym pro­wa­dzo­no wyko­pa­li­ska, znaj­do­wa­ło się praw­do­po­dob­nie tzw. pavi­men­tum, czy­li sta­no­wi­sko do pro­wa­dze­nia obser­wa­cji nie­ba – wypo­zio­mo­wa­ny podest, na któ­rym Koper­nik sta­wiał instru­men­ty pomia­ro­we.

- To nie­sa­mo­wi­te zna­le­zi­sko nie tyl­ko prze­no­si nas w cza­sie do okre­su, kie­dy Koper­nik doko­ny­wał swo­ich prze­ło­mo­wych odkryć, ale tak­że otwie­ra nowe moż­li­wo­ści zro­zu­mie­nia jego metod pra­cy – moż­na prze­czy­tać na feca­bo­oko­wym pro­fi­lu Misji Skarb. — Dzię­ki współ­pra­cy z arche­olo­ga­mi dowie­dzie­li­śmy się, że cyr­kiel ten mógł być uży­wa­ny do pre­cy­zyj­nych pomia­rów, któ­re były klu­czo­we w bada­niach astro­no­micz­nych. Czy moż­li­we, że narzę­dzie to było uży­wa­ne przez same­go Koper­ni­ka lub jego współ­pra­cow­ni­ków? To odkry­cie jest przy­po­mnie­niem, jak waż­ne jest nasze dzie­dzic­two kul­tu­ro­we i jak wie­le tajem­nic kry­je się jesz­cze pod zie­mią.

Liczył, kreślił i mierzył

Przy­po­mnij­my, że Koper­nik w wie­ku 37 lat prze­niósł się do From­bor­ka, któ­ry stał się jego domem aż do śmier­ci. To tu pro­wa­dził obser­wa­cje astro­no­micz­ne, któ­re umoż­li­wi­ły wyda­nie w 1543 roku dzie­ła „De revo­lu­tio­ni­bus orbium coele­stium”. U nie­go nic nie było na sło­wo hono­ru, więc liczył, kre­ślił i mie­rzył. We From­bor­ku prze­pro­wa­dził oko­ło 30 zare­je­stro­wa­nych obser­wa­cji astro­no­micz­nych. Obser­wo­wał m.in. Mar­sa i Satur­na, prze­pro­wa­dził serię czte­rech obser­wa­cji Słoń­ca. Odkrył wów­czas zmien­ność mimo­śro­du Zie­mi i ruch apo­geum sło­necz­ne­go wzglę­dem gwiazd sta­łych.

Odkry­ty cyr­kiel, cho­ciaż skrom­ny z wyglą­du, może mieć ogrom­ne zna­cze­nie dla histo­ry­ków i bada­czy. Wyko­na­ne z brą­zu narzę­dzie jest trze­cim tego typu zna­le­zi­skiem w Pol­sce, jed­nak jego loka­li­za­cja spra­wia, że jest ono wyjąt­ko­we. Pierw­szy cyr­kiel został odkry­ty w 2005 roku w pół­noc­nym dzie­dziń­cu Col­le­gium Novum Uni­wer­sy­te­tu Jagiel­loń­skie­go w Kra­ko­wie. Kolej­ny podob­ny cyr­kiel z XVI wie­ku zna­le­zio­no w 2016 roku, rów­nież w ogro­dach kano­nic­kich we From­bor­ku. Któ­ry miał w rękach Koper­nik?