Nagro­dy Nobla przy­zna­wa­ne są oso­bom i orga­ni­za­cjom, któ­re w wyjąt­ko­wy spo­sób przy­czy­ni­ły się do postę­pu ludz­ko­ści. Koper­nik pasu­je tu jak ulał. Tyl­ko czy mógł­by dostać tę nagro­dę?

„Masz ci los!” – tak mógł pomy­śleć XIX-wiecz­ny nauko­wiec Alfred Nobel po wyna­le­zie­niu dyna­mi­tu. Wie­rzył, że jego wyna­la­zek będzie miał poko­jo­we zasto­so­wa­nie. W koń­cu dzię­ki nie­mu moż­na było sku­tecz­nie zacząć budo­wać kopal­nie, tune­le czy połą­cze­nia kole­jo­we. Ale czas poka­zał, że dyna­mit ma też mor­der­czą siłę. To sta­no­wi­ło dla Nobla poważ­ny pro­blem moral­ny. Tym bar­dziej, że dyna­mit to tyl­ko jeden z całej góry jego wyna­laz­ków. Na swo­im kon­cie ma też wybu­cho­wą żela­ty­nę, proch bez­dym­ny, gazo­mierz, zapal­nik czy deto­na­tor. Jed­no­cze­śnie w tajem­ni­cy pisał poezje i dra­ma­ty.

Popu­lar­ność dyna­mi­tu uczy­ni­ła z Nobla boga­cza. Vic­tor Hugo pew­ne­go razu opi­sał go jako „naj­bo­gat­sze­go waga­bun­dę Euro­py”. Sam Nobel nazy­wał się boga­tym dżen­tel­me­nem i dał temu wyraz w anon­sie, w któ­rym szu­kał „pani domu”. Nota bene zna­lazł ją… tyl­ko na tydzień.

Fortuna na badania

Alfred Nobel zmarł na atak ser­ca w swo­im domu w San Remo we Wło­szech 10 grud­nia 1896 roku. Kie­dy otwar­to jego testa­ment, oka­za­ło się, że jego for­tu­na ma zostać spo­żyt­ko­wa­na na nagro­dy dla naukow­ców. Naj­bliż­si spad­ko­bier­cy z for­tu­ny war­tej 31 mln koron szwedz­kich otrzy­ma­li zale­d­wie 1 mln.

Dziś Nagro­da Nobla to zaszczyt­ne wyróż­nie­nie przy­zna­wa­ne za wybit­ne osią­gnię­cia nauko­we, lite­rac­kie lub zasłu­gi dla spo­łe­czeństw i ludz­ko­ści. Każ­dy z lau­re­atów otrzy­mu­je zło­ty medal i dyplom hono­ro­wy, a tak­że znacz­ną kwo­tę pie­nięż­ną. Na począt­ku było to 40 tysię­cy dola­rów, obec­nie to kil­ka milio­nów koron szwedz­kich.

Zgod­nie z obo­wią­zu­ją­cą od 1974 roku regu­łą przy­zna­wa­nia Nagród Nobla, lau­re­atem wyróż­nie­nia moż­na zostać jedy­nie za życia. Koper­nik zmarł 358 lat przed jej usta­no­wie­niem. Wcze­śniej nikt nie wpadł na to, żeby wyróż­nić geniu­sza z War­mii jaką­kol­wiek nagro­dą. W cza­sach Koper­ni­ka nie wymy­ślo­no jesz­cze takich wyróż­nień. A póź­niej? Kie­dy Nagro­da Nobla była wymie­nia­na przez wszyst­kie przy­pad­ki, sta­wia­no na współ­cze­sność. A w niej tyle dzia­ło się na nauko­wym polu, że nie spo­sób było się­gać po geniu­szy sprzed wie­ków. Pośmiert­nie Nobla otrzy­ma­ły tyl­ko dwie oso­by. Byli to Szwe­dzi. W 1961 roku szef ONZ Dag Ham­mar­skjöld otrzy­mał Poko­jo­wą Nagro­dę Nobla. Nato­miast poeta Erik Axel Karl­feldt w 1931 roku został odzna­czo­ny pośmiert­nie, bo w 1918 roku odmó­wił przy­ję­cia Nagro­dy Nobla w dzie­dzi­nie lite­ra­tu­ry.

Kopernik i Nagroda Nobla. Czy to możliwe?

- Miko­łaj Koper­nik oparł się na dotych­cza­so­wej wie­dzy i ją roz­wi­nął, a to jest spo­sób, w jaki współ­cze­śnie roz­wi­ja się nauka – zauwa­żył prof. Phil­lip James Edwin Peebles, lau­re­at Nagro­dy Nobla w dzie­dzi­nie fizy­ki w 2019 roku za teo­re­tycz­ne odkry­cia w kosmo­lo­gii fizycz­ne. — Koper­nik w swo­jej teo­rii wska­zał bar­dziej racjo­nal­ny układ pla­net w kosmo­sie, niż domi­nu­ją­cy wcze­śniej pogląd. Inną bar­dzo istot­ną teo­rią była ogól­na teo­ria względ­no­ści Alber­ta Ein­ste­ina. Obie teo­rie dały prze­wi­dy­wa­nia, któ­re moż­na było inten­syw­nie prze­te­sto­wać, a po pomyśl­nym przej­ściu tego pro­ce­su sta­ły się osta­tecz­nie waż­ny­mi ele­men­ta­mi naszej wie­dzy.

Prof. Jim Peebles wyra­ził tę opi­nię pod­czas wykła­du inau­gu­ru­ją­ce­go Kon­gres Koper­ni­kań­ski w Toru­niu w 2023 roku. Zwró­cił też uwa­gę, że nie­któ­re z odkryć doko­na­li ludzie, któ­rzy zmie­ni­li swo­je miej­sce zamiesz­ka­nia. Jak stwier­dził, sam był „obcym” z Kana­dy pra­cu­ją­cym w USA. Podob­nie było z Koper­ni­kiem, któ­ry uro­dzo­ny w Toru­niu, zwią­zał swo­je życie z War­mią. Tu – w Lidz­bar­ku War­miń­skim, Olsz­ty­nie i From­bor­ku – doko­nał odkryć god­nych przy­zna­nia Nagro­dy Nobla.

I nie cho­dzi tyl­ko o astro­no­mię, któ­ra zawie­ra się w fizy­ce. Przy­po­mnij­my – Miko­łaj Koper­nik jest twór­cą teo­rii helio­cen­trycz­nej. Był to pogląd rewo­lu­cyj­ny, któ­ry zmie­nił całe dotych­cza­so­we postrze­ga­nie świa­ta. Nie tyl­ko Zie­mia, Słoń­ce, ale rów­nież astro­no­mia zmie­ni­ły swo­je obli­cze. Wie­dzę czło­wie­ka na temat wszech­świa­ta moż­na dzie­lić na tę przed i po Koper­ni­ku.

Mistrz z War­mii mógł­by otrzy­mać nagro­dę rów­nież w dzie­dzi­nie eko­no­mii. Opra­co­wał zbiór prak­tycz­nych uwag i wska­zó­wek doty­czą­cych pro­duk­cji, wymia­ny, a nawet ozna­cze­nia pie­nią­dza. Dowo­dził, że jed­nym z warun­ków zapew­nie­nia roz­wo­ju gospo­dar­cze­go jest utrzy­ma­nie war­to­ści pie­nią­dza, tj. zacho­wa­nie odpo­wied­niej, sta­łej zawar­to­ści sre­bra i zło­ta w mone­tach. Koper­nik chciał unik­nąć „psu­cia mone­ty”, któ­ra – choć mia­ła dany nomi­nał, była gor­szej jako­ści. Dorzu­ca­no do niej metal gor­szej jako­ści.

- Otóż nowo wybi­te mone­ty zawie­ra­ły w sto­pie mniej sre­bra, ale ich ofi­cjal­na war­tość była taka sama jak tych peł­no­war­to­ścio­wych. Monar­cha zabie­rał sobie „do kie­sze­ni” powsta­łą róż­ni­cę, z któ­rej następ­nie mógł wybić jesz­cze wię­cej nowych monet (jesz­cze niż­szej war­to­ści) – tłu­ma­czy na swo­jej stro­nie naukatolubie.pl Tomasz Rożek, dzien­ni­karz nauko­wy. — Może­my to łatwo poka­zać na przy­kła­dzie pol­skiej walu­ty. Jeśli na przy­kład mamy do czy­nie­nia z infla­cją i spa­da real­na war­tość zło­tów­ki, to spa­da rów­nież real­na war­tość pań­stwo­we­go dłu­gu, wypłat socjal­nych czy płac. Podat­ki rosną nato­miast ade­kwat­nie do wzro­stu nomi­nal­nej war­to­ści pen­sji czy cen, a więc pań­stwo na takim „spodle­niu mone­ty” teo­re­tycz­nie korzy­sta… do cza­su.

Osiem Nobli dla siedmiu Polaków

Pierw­sze nauko­we nagro­dy otrzy­ma­li w 1901 roku: w dzie­dzi­nie fizy­ki — nie­miec­ki uczo­ny Wil­helm Roe­ntgen, odkryw­ca pro­mie­ni X i ich prak­tycz­ne­go zasto­so­wa­nia, w che­mii — Holen­der Jacob Van Hoff, twór­ca nowo­cze­snej che­mii fizycz­nej, w medy­cy­nie — nie­miec­ki bak­te­rio­log Emil Beh­ring, twór­ca licz­nych suro­wic i szcze­pio­nek, m.in. prze­ciw­ko tęż­co­wi i bło­ni­cy.

Nagro­da Nobla tra­fi­ła w ręce Pola­ków wie­lo­krot­nie. Kto ją otrzy­mał?

• Maria Skło­dow­ska-Curie (w 1903 roku razem z mężem z fizy­ki i w 1911 roku z che­mii)
• Hen­ryk Sien­kie­wicz (w 1905 roku z lite­ra­tu­ry)
• Wła­dy­sław Rey­mont (w 1924 roku z lite­ra­tu­ry)
• Cze­sław Miłosz (w 1980 roku z lite­ra­tu­ry)
• Lecha Wałę­sa (w 1983 roku Poko­jo­wa Nagro­da Nobla)
• Wisła­wa Szym­bor­ska (w 1996 roku z lite­ra­tu­ry)
• Olga Tokar­czuk (w 2018 roku z lite­ra­tu­ry)

Nagro­dy Nobla są wrę­cza­ne od 1901 roku, zawsze 10 grud­nia – w rocz­ni­cę śmier­ci ich fun­da­to­ra Alfre­da Nobla.

Nagrody Kopernika

Koper­nik nie ma na swo­im kon­cie Nagro­dy Nobla, choć za swo­je osią­gnię­cia dla świa­ta, mógł­by ją otrzy­mać. Wyróż­nie­niem dla astro­no­ma z War­mii jest na pew­no usta­no­wie­nie nagród jego imie­nia.

Od 1999 roku Pol­ska Aka­de­mia Nauk przy­zna­je Medal im. Miko­ła­ja Koper­ni­ka. Otrzy­mu­ją go badacz­ki i bada­cze, któ­rzy zasłu­ży­li się dla śro­do­wi­ska nauko­we­go w Pol­sce. Medal ma cha­rak­ter hono­ro­wy i moż­na go dostać tyl­ko raz.

Nagro­da Nauko­wa im. Miko­ła­ja Koper­ni­ka to wyróż­nie­nie nauko­we przy­zna­wa­na od 1873 roku przez Kra­ków. Wstrzy­ma­no ją w 1939 roku i ponow­nie wzno­wio­no w 1993 roku. Od tego cza­su nagro­dy przy­zna­je przy­zna­wa­na jest przez Pol­ska Aka­de­mia Umie­jęt­no­ści za wyróż­nia­ją­ce się pra­ce w dzie­dzi­nach, któ­ry­mi zaj­mo­wał się Koper­nik.

Nagro­da Koper­ni­kań­ska zosta­ła okrzyk­nię­ta mia­nem „pol­skie­go Nobla”. Wrę­cza­na jest od 2023 roku przez Aka­de­mię Koper­ni­kań­ską za wybit­ne osią­gnię­cia nauko­we o prze­ło­mo­wym zna­cze­niu i zasię­gu mię­dzy­na­ro­do­wym. Wyróż­nie­nia przy­zna­wa­ne są za doko­na­nia w dzie­dzi­nie astro­no­mii, eko­no­mii, medy­cy­ny, filo­zo­fii, tele­olo­gii lub pra­wa. Wszyst­ki­mi tymi dzie­dzi­na­mi – jak na czło­wie­ka rene­san­su przy­sta­ło – zaj­mo­wał się Miko­łaj Koper­nik. Indy­wi­du­al­na nagro­da pie­nięż­na to aż 500 tysię­cy zło­tych.

Pierw­sze Nagro­dy Koper­ni­kań­skie wrę­czo­no pod­czas uro­czy­stej gali na war­szaw­skim Zam­ku Kró­lew­skim w czerw­cu 2023 roku. Lau­re­ata­mi zosta­li nobli­ści, prof. Phi­lip James Edwin Peebles oraz prof. Bar­ry Clark Barish, badacz fal gra­wi­ta­cyj­ny i nobli­sta z 2017 roku (wraz Raine­rem Weis­sem i Kipem Thor­nem) za wkład w obser­wa­cję tych fal.

Nagro­da Prze­wro­ty przy­zna­wa­na jest przez Cen­trum Nauki Koper­nik, aby doce­nić inspi­ru­ją­ce dzia­ła­nia edu­ka­cyj­ne.

- Nazwa nawią­zu­je do odkry­cia przez Miko­ła­ja Koper­ni­ka helio­cen­trycz­nej budo­wy Ukła­du Sło­necz­ne­go, co dopro­wa­dzi­ło nie tyl­ko do prze­wro­tu w astro­no­mii, ale też zapo­cząt­ko­wa­ło zmia­nę spo­so­bu myśle­nia o świe­cie i miej­scu, w jakim znaj­du­je się czło­wiek. Nie­co ponad 100 lat temu John Dewey postu­lo­wał prze­wrót koper­ni­kań­ski w edu­ka­cji. Porów­ny­wał dziec­ko do Słoń­ca, wokół któ­re­go powin­ny krą­żyć poczy­na­nia wycho­waw­cze – czy­ta­my na stro­nie Cen­trum Nauki Koper­nik. — Prze­wro­ty bywa­ją gwał­tow­ne. Nie­kie­dy jed­nak waż­ne idee – tak jak rewo­lu­cyj­na myśl Miko­ła­ja Koper­ni­ka – zysku­ją zna­cze­nie dopie­ro z cza­sem i powo­li zdo­by­wa­ją uzna­nie spo­łecz­ne. Widzi­my, jak wie­le inno­wa­cyj­nych ini­cja­tyw edu­ka­cyj­nych powsta­je w całym kra­ju. O nie­któ­rych z nich jest gło­śno w prze­strze­ni infor­ma­cyj­nej. Inne wdra­ża­ne są kame­ral­nie, bez roz­gło­su. Usta­na­wia­jąc Nagro­dę Prze­wro­ty, chcie­li­śmy je poznać i doce­nić, by sta­ły się inspi­ra­cją dla innych. Kie­ru­jąc świa­tło reflek­to­rów na twór­ców prze­ło­mo­wych idei, pra­gnie­my rów­nież wzmac­niać dys­ku­sję o kształ­cie edu­ka­cji, jakiej współ­cze­śnie potrze­bu­je­my.

Nagro­dę Koper­ni­ka Eko­no­mi­sty usta­no­wił nato­miast pre­zy­dent Gru­dzią­dza z oka­zji 500. rocz­ni­cy wygło­sze­nia przez Koper­ni­ka trak­ta­tu „O sza­cun­ku mone­ty”, co mia­ło miej­sce w Gru­dzią­dzu 21 mar­ca 1522 roku. Ideą Nagro­dy jest wyróż­nie­nie osób lub insty­tu­cji, któ­re zna­czą­co przy­czy­ni­ły się do roz­wo­ju teo­rii eko­no­mii, han­dlu oraz gospo­dar­ki.