Jak miesz­ka­li kano­ni­cy? A jak Koper­nik? We From­bor­ku moż­na odkryć ich histo­rię. Oka­zu­je się, że ich domy były nie tyl­ko miej­scem do życia, ale też sym­bo­lem sta­tu­su i daw­nej War­mii.

Wygląd budyn­ków miesz­kal­nych z pierw­szej poło­wy XVI wie­ku na War­mii pozo­sta­je zagad­ką – brak bez­po­śred­nich źró­deł kom­pli­ku­je spra­wę. Domy te czę­sto pada­ły ofia­rą wojen, a odbu­do­wy bywa­ły skrom­niej­sze niż ory­gi­na­ły.

Wie­my, że kano­ni­cy posia­da­li wła­sne domy, two­rzą­ce zespół kurii kano­nicz­nych we From­bor­ku. Za mura­mi Wzgó­rza Kate­dral­ne­go, po jego zachod­niej i połu­dnio­wej stro­nie, do dziś znaj­du­ją się kurie kano­nicz­ne – rezy­den­cje from­bor­skich kano­ni­ków, któ­re two­rzą jedy­ny w swo­im rodza­ju archi­tek­to­nicz­ny skarb pół­noc­nej Pol­ski.

- Każ­dy z szes­na­stu człon­ków kapi­tu­ły kate­dral­nej dosta­wał kurię, czy­li dom i fol­wark — zwra­ca uwa­gę Krzysz­tof Wró­blew­ski, histo­ryk z Muzeum Miko­ła­ja Koper­ni­ka we From­bor­ku. — Kano­ni­cy mie­li dwie sie­dzi­by: skrom­niej­szą wewnątrz murów kate­dry (curia intra muros) i bar­dziej repre­zen­ta­cyj­ną poza for­ty­fi­ka­cja­mi (curia extra muros).

Na własny koszt

Pierw­sze wzmian­ki o kano­niach we From­bor­ku pocho­dzą z przy­wi­le­ju loka­cyj­ne­go z 1310 roku. Osie­dle kano­nic­kie ota­cza­ło wów­czas Wzgó­rze Kate­dral­ne z trzech stron, sku­pia­jąc się wokół dwu­na­stu kurii: sześć na zachod­nim wzgó­rzu, czte­ry wzdłuż dzi­siej­szej ul. Kate­dral­nej, jed­na na wscho­dzie i jed­na poni­żej pół­noc­nej bra­my, bli­sko obec­ne­go pomni­ka Koper­ni­ka.

Każ­dy kano­nik kate­dral­ny, obej­mu­jąc swo­ją funk­cję, otrzy­my­wał fol­wark oraz dział­kę pod budo­wę kano­nii i budyn­ków gospo­dar­czych. Następ­ca musiał wyku­pić kano­nię po zmar­łym poprzed­ni­ku, a jeśli ule­gła znisz­cze­niu – odbu­do­wać ją na wła­sny koszt. Woj­ny XV i XVII wie­ku wie­lo­krot­nie obra­ca­ły te budyn­ki w ruinę, ale zawsze je odbu­do­wy­wa­no. W XVIII wie­ku sta­ło ich już sie­dem­na­ście, choć do dziś w dobrym sta­nie zacho­wa­ło się tyl­ko sie­dem.

Ogrody, konie i codzienność

Kurie ota­cza­ły warzyw­ne ogro­dy i zabu­do­wa­nia gospo­dar­cze, jak staj­nie. Kano­ni­cy musie­li trzy­mać trzy konie – dla sie­bie i służ­by – bo ich urzę­dy wyma­ga­ły czę­stych podró­ży. Sam Koper­nik, peł­niąc rolę admi­ni­stra­to­ra kapi­tu­ły war­miń­skiej, w latach 1516–1521 odwie­dził 41 wsi, odby­wa­jąc 65 podró­ży, czę­sto kil­ku­dnio­wych. Loko­wał wów­czas osad­ni­ków w komor­nic­twach olsz­tyń­skim i pie­nię­żeń­skim. Zazwy­czaj jeź­dził w towa­rzy­stwie swo­je­go pachoł­ka Hie­ro­ni­ma i słu­gi Woj­cie­cha Cebul­skie­go. Trzy konie były więc nie­zbęd­ne.

Od drewna do muru

Począt­ko­wo domy kano­ni­ków były par­te­ro­we i drew­nia­ne, ale w cza­sach Koper­ni­ka zaczę­ły wyra­stać muro­wa­ne, pię­tro­we rezy­den­cje z bel­ko­wy­mi stro­pa­mi. Nie­któ­re zdo­bi­ły kolo­ro­we poli­chro­mie z roślin­ny­mi moty­wa­mi, pod­kre­śla­jąc pre­stiż wła­ści­cie­li. Co cie­ka­we, kano­nie we From­bor­ku są inte­gral­nie złą­czo­ne z zabu­do­wą Wzgó­rza Kate­dral­ne­go. Poszcze­gól­ne budyn­ki były nie­gdyś połą­czo­ne pod­ziem­ny­mi przej­ścia­mi.

Kopernik z odpisu?

Odtwo­rze­nie wnętrz kurii to wyzwa­nie – meble i sprzę­ty ginę­ły w zawie­ru­sze dzie­jów. Nie wie­my, jak wypo­sa­żył swo­ją kano­nię Koper­nik. O jego testa­men­cie, któ­ry mógł­by uchy­lić rąb­ka tajem­ni­cy, wie­my mało. Praw­do­po­dob­nie nie spi­sał go w ogó­le. Na szczę­ście mamy odpis testa­men­tu Felik­sa Reicha, przy­ja­cie­la astro­no­ma i kusto­sza kapi­tu­ły. Ten doku­ment uchy­la rąb­ka tajem­ni­cy codzien­ne­go życia kano­ni­ków i poma­ga wyobra­zić sobie, co mogło wypeł­niać dom Koper­ni­ka.

Jak wyglądał dom astronoma?

Na zachod­nim skra­ju wyróż­nia się kano­nia św. Sta­ni­sła­wa – naj­wyż­szy punkt mia­sta. Tu, na fun­da­men­tach domu Koper­ni­ka, w 1565 roku wznie­sio­no obec­ny budy­nek. Dokład­ny układ pomiesz­czeń pozo­sta­je nie­zna­ny, ale przy­pusz­cza się, że Koper­nik miesz­kał na pię­trze, a par­ter słu­żył celom gospo­dar­czym. Kuch­nia i sypial­nia? Praw­do­po­dob­nie. Choć wyraź­ny podział funk­cji w domach tej czę­ści Euro­py upo­wszech­niał się dopie­ro od koń­ca XIV wie­ku, Koper­nik mógł wyprze­dzać swo­ją epo­kę – w koń­cu robił to przez całe życie.