Warmia była domem Mikołaja Kopernika przez większą część jego życia. To tu tworzył swoje największe dzieła. Dziś możemy odwiedzić miejsca, w których mieszkał, pracował i obserwował niebo – wciąż czuć w nich ducha wielkiego astronoma.
Każdy marzy o swoim własnym kącie, miejscu wytchnienia. Dach nad głową to coś więcej niż cztery ściany – to spokój, który pozwala sięgać gwiazd. Mając taki azyl, można wznieść się ku górze, a nawet… stać się częścią historii. Mikołaj Kopernik przez ponad 40 lat swojego życia na Warmii służył biskupowi i kapitule. Budowle, w których mieszkał i tworzył, wciąż istnieją, uchylając drzwi do codzienności genialnego astronoma.

Nie tylko Toruń i Kraków
– Mamy w Polsce kilka miejsc związanych z Mikołajem Kopernikiem – zauważa Piotr Żuchowski, dyrektor Muzeum Warmii i Mazur. – To oczywiście dom Kopernika w Toruniu i Collegium Maius w Krakowie. Ale trzy wyjątkowe miejsca znajdują się na Warmii: Wzgórze Fromborskie, zamek kapituły w Olsztynie oraz zamek biskupów warmińskich w Lidzbarku Warmińskim.
Frombork. Ostatni dom astronoma
Kopernik po raz pierwszy przyjechał do Fromborka w 1501 roku, aby objąć godność kanonika. Na stałe zamieszkał tu w 1510 roku i spędził resztę życia – aż 33 lata, z przerwami na pobyt w Olsztynie. W Fromborku pełnił funkcje kanclerza kapituły i wizytatora.
– Kopernik nabywa jedną z wież zamkowych – mówi Krzysztof Wróblewski z Muzeum Mikołaja Kopernika. – W 1514 roku kupuje też kurię, z której mógł prowadzić obserwacje. To był idealny punkt – pełny horyzont południowy, czyli wszystko, co interesowało astronoma.
Dom ten wyceniono na 175 grzywien i sprzedano Kopernikowi na trzy raty, byle tylko go przyjął – tak bardzo zależało kapitule, by osiadł właśnie tam.

Lidzbark Warmiński. Początek warmińskiej drogi
Pobyt Kopernika w Lidzbarku Warmińskim często bywa pomijany, choć to tam trafił po raz pierwszy na przełomie 1495 i 1496 roku. Zamieszkał w zamku swojego wuja, biskupa Łukasza Watzenrodego, gdzie pełnił funkcje sekretarza i lekarza.
– Nie wiemy dokładnie, gdzie mieszkał – zaznacza Piotr Żuchowski. – Prawdopodobnie na jednym z pięter zamku.

Olsztyn. Miejsce wielkiej astronomii
– Zamek kapituły w Olsztynie to wyjątkowy dom Kopernika – podkreśla Piotr Żuchowski. – To tutaj rozpoczął pisanie „De Revolutionibus”. W krużganku zachowała się jego tablica astronomiczna, jedyny oryginalny przyrząd astronomiczny Mikołaja Kopernika, który przetrwał do naszych czasów.
Kopernik mieszkał w Olsztynie dwukrotnie: jako administrator dóbr kapituły w latach 1516–1519 oraz podczas wojny z Krzyżakami w latach 1520–1521, kiedy Frombork został splądrowany.
Opis filmu „Kopernik i jego domy na Warmii”
Film otwiera dynamiczna muzyka, towarzysząca szybkim ujęciom miejsc związanych z życiem i pracą Mikołaja Kopernika. Najpierw olsztyński zamek z lotu ptaka. Widać średniowieczną budowlę z czerwonej cegły, potem widoczna jest brama główna. Obraz zmienia się na wnętrza Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku. Kamera pokazuje błękitny sufit z gwiazdozbiorem ukazującym mityczne zwierzęta, następnie księgę „De revolutionibus” i portret Kopernika przedstawiający astronoma w renesansowym stroju. Na czarnym tle pojawia się biały napis: „Domy Kopernika. Życie astronoma na Warmii”.
Spokojna muzyka. Widok z lotu ptaka. W oddali rozciąga się jezioro, otoczone gęstymi lasami. Niebo w barwach zachodzącego słońca.
Lektor: „Warmia – kraina, w której Mikołaj Kopernik spędził ponad 40 lat swojego życia. Pełnił tu ważne funkcje w służbie biskupa warmińskiego i kapituły warmińskiej. Szczęśliwie do dziś zachowały się budowle, w których mieszkał i pracował. Dzięki nim łatwiej wyobrazić sobie codzienność mistrza Mikołaja.”
Z lotu ptaka ukazuje się Frombork – miasto otoczone polami, z dominującą sylwetką katedry i wieży, z której rozciąga się widok na Zalew Wiślany. Następnie kamera przenosi się nad Olsztyn – potężny Zamek Kapituły Warmińskiej lśni czerwienią dachów i cegieł. Kolejne ujęcie: Lidzbark Warmiński. Majestatyczny zamek biskupi otoczony fosą.
Piotr Żuchowski, historyk i dyrektor Muzeum Warmii i Mazur, stoi na tle ceglanej ściany z rzeźbą Układu Słonecznego. Mówi: „Mamy w Polsce cztery miejsca związane z Mikołajem Kopernikiem. Dom Kopernika w Toruniu – choć nie jest pewne, czy tam się urodził, możliwe, że pomieszkiwał. Collegium Maius w Krakowie – miejsce jego studiów. I trzy wyjątkowe miejsca na Warmii: wzgórze fromborskie, Zamek Kapituły Warmińskiej w Olsztynie oraz Zamek Biskupów Warmińskich w Lidzbarku Warmińskim.”
Widok z lotu ptaka na Frombork. Kamera zbliża się do wzgórza katedralnego, na którym góruje monumentalna świątynia. Następnie wnętrza Muzeum Mikołaja Kopernika. Pracownia astronoma. Przy stole pochylony nad księgami siedzi figura Kopernika. W kolejnym pomieszczeniu obraz Jana Matejki „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem”, który przedstawia astronoma na wieży we Fromborku.
Lektor: „Po przybyciu do Fromborka Kopernik od razu został zaangażowany w obowiązki kapitulne. W 1510 roku objął stanowiska kanclerza i wizytatora kapituły. Mimo licznych obowiązków, modlitw i uczestnictwa we mszach świętych, każdą wolną chwilę poświęcał nauce, lekturze i obserwacjom astronomicznym.”
Ujęcie na wieżę Kopernika. Kamera wnika do środka. Pracownia, sypialnia z wielkim łożem.
Krzysztof Wróblewski, historyk z Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku, siedzi na renesansowym krześle. Za nim – pracownia z brązową skrzynią, narzędziami astronomicznymi i pożółkłymi księgami. Mówi: „Kopernik nabywa wieżę – niewielkim kosztem, lecz to miejsce miało walory obronne. Było surowe i niewygodne, ale posiadało kurię zewnętrzną. O tej pierwotnej wiemy niewiele. Natomiast ta, którą Kopernik zakupił w 1514 roku, jest nam znacznie lepiej znana.”
Spokojna muzyka. Widok Fromborka z innej perspektywy. Zalew Wiślany na horyzoncie.
Dr Jerzy Sikorski, historyk i popularyzator wiedzy o Koperniku, na tle wielkiego Układu Słonecznego z dzieła „O obrotach”. Mówi: „Na zachodnim wzgórzu, za katedrą, pierwszy dom od strony Zalewu Wiślanego – to miejsce idealne do obserwacji. Miał pełny widok na horyzont południowy, a właśnie to było kluczowe. Siedział na swojej płycie obserwacyjnej, plecami do Zalewu, z oczami utkwionymi w niebo.”
Ujęcie na żółty budynek we Fromborku – dawną kanonię Kopernika.
Lektor: „Kapituła wyceniła ten dom na 175 grzywien – zawrotną sumę. Stał pusty przez dwa lata, dlatego kanonicy postanowili ułatwić zakup, rozkładając płatność na trzy raty.”
Ponownie Piotr Żuchowski: „Pobyt Kopernika w Lidzbarku Warmińskim często jest pomijany. A to właśnie tam, po powrocie z Włoch w 1504 roku, trafił na dwór biskupi jako medyk – opiekun biskupa i jego otoczenia. W Lidzbarku mieściła się również biblioteka, z której korzystał Kopernik. Nie wiemy jednak dokładnie, gdzie mieszkał – w samym zamku czy w przedzamczu, które było wówczas zagospodarowane.”
Widok na olsztyński zamek. Pomnik popiersia Kopernika. Wejście przez fosę.
Piotr Żuchowski: „Najbardziej namacalnym miejscem związanym z Kopernikiem jest zamek w Olsztynie. Tu wiemy dokładnie, gdzie mieszkał, pracował, dokonywał obserwacji na tablicy astronomicznej. Te gotyckie cegły, które tu widzicie, pamiętają jego obecność.”
Wnętrza zamku. Na ceglanej ścianie jasny fragment z ledwo widocznymi oznaczeniami.
Lektor: „W olsztyńskim zamku kryje się prawdziwy skarb – unikalna tablica astronomiczna, na której Kopernik wyznaczył moment równonocy. Spacerując po zamkowych korytarzach, można dotknąć historii i poczuć atmosferę czasów wielkiego astronoma.”
Na czarnym tle pojawia się logo Warmińsko-Mazurskiego Kopernikańskiego Instytutu Kultury, a następnie logo Urzędu Marszałkowskiego z napisem: Sfinansowano ze środków samorządu województwa warmińsko-mazurskiego.