Warmia – kraina gotyckich zamków, kopernikańskich tajemnic i bogatej historii. Choć często mylona z Mazurami, ma własną tożsamość i granice, które do dziś budzą spory. Gdzie dokładnie przebiegają?
Województwo warmińsko-mazurskie to jeden z tych zakątków Polski, który kusi swoją tajemniczością i pięknem. Rozciąga się na ponad 24 tys. km kw. w północno-wschodniej części kraju, łącząc w sobie dwie historyczne krainy: Warmię i Mazury. Choć w ramach województwa traktuje się je jak jedność, w codziennych rozmowach granica między nimi wciąż budzi emocje i… lekką konsternację. „Jadę na Mazury!” – rzuca znajomy, pakując walizki na wakacje. Ale zaraz, zaraz – a co z Olsztynem? „Olsztyn na Mazurach” – słyszymy często, choć to przecież stolica Warmii. Ten geograficzny miszmasz to codzienność dla wielu spoza regionu. Skąd się bierze? Może stąd, że granice Warmii i Mazur nie są oczywiste dla wszystkich. To idealny moment, by rozłożyć mapę i przyjrzeć się, gdzie kończy się jedna kraina, a zaczyna druga.
Gdzie leży Warmia?
Warmia ma w sobie coś z historycznej zagadki. Przez ponad trzy stulecia – od 1466 do 1772 roku – pozostawała częścią Królestwa Polskiego, ale z własnymi granicami, herbem i wyjątkowym statusem biskupiego księstwa. To tu znajdują się takie perełki jak Frombork, gdzie Mikołaj Kopernik spoglądał w gwiazdy, czy Lidzbark Warmiński z jego majestatycznym zamkiem. W granicach Warmii leżą też Braniewo, Orneta, Pieniężno, Biskupiec, Dobre Miasto, Reszel, Barczewo i oczywiście Olsztyn – serce regionu. Z kolei Mazury to już inny świat: Olsztynek, Ostróda, Giżycko – miejsca, które kojarzą się z jeziorami, żaglówkami i letnim luzem. Ale czym Warmia różni się od Mazur? Historia daje nam podpowiedź. Warmia jak autonomiczną wyspą na mapie dawnych Prus. Od zachodu otula ją rzeka Pasłęka, wyznaczając naturalną granicę. Doskonale ujął to swoją kamerą Janusz Gerszberg.
Od północy i wschodu towarzyszy jej Łyna, zwłaszcza w rejonie Lidzbarka Warmińskiego i Braniewa.
Na południu i wschodzie Warmia spotyka się z Mazurami, a od północnego zachodu – z Żuławami i okolicami Zalewu Wiślanego.
Warmia to nie tylko region geograficzny, ale i dawne państewko kościelne. Mazury? To bardziej luźna nazwa dla kulturowo-geograficznego obszaru – bez tej „duchowej” powagi, którą nosiła Warmia.
Mazury to tereny należące do Zakonu Krzyżackiego, a później do Prus Książęcych (i dalej – do Prus Wschodnich), czyli przez wieki poza granicami Polski.
Tropiciel warmińskich granic
Henryk Jokiel, pasjonat z Olsztyna, postanowił rozwikłać tę graniczną łamigłówkę. Sięgnął po stare mapy – między innymi dzieło Jana Fryderyka Enderscha z 1755 roku – i współczesne narzędzia geodezyjne.
- Ziemie, które do dziś określamy jako Warmię, wydzielone zostały z obszaru diecezji warmińskiej około roku 1251 — zwraca uwagę Henryk Jokiel. — Odtąd na terenie tym biskupi warmińscy sprawowali władzę nie tylko duchową, ale także świecką, co zapewniało z kolei pozyskiwanie środków na utrzymanie biskupa i kapituły. Granice dominium z tego pierwszego okresu trudno odtworzyć, ale jak należy rozumieć, sięgały nieco dalej na wschód w stosunku do tych pokazanych na mapie. Okolice Pasymia, Kętrzyna i Bartoszyc wyrokiem sądu rozjemczego z 1375 roku przeszły w ręce zakonu krzyżackiego. Tak ukształtowany obszar przetrwał już bez istotnych zmian do 1772 roku, do I rozbioru Polski.
Historia i współczesność
Jokiel stworzył mapę, która pokazuje dokładnie granice Warmii. Na współczesną mapę naniósł dzieło Enderscha. Do wyznaczenia granic użył też niemieckich map topograficznych Messtischblatty w skali 1:25000, danych Głównego Geodety Kraju i zasobów Lasów Państwowych.
- W obecnej wersji prezentacji przebieg granicy jest już bardzo precyzyjnie wytyczony w oparciu o zasoby Głównego Geodety Kraju. W tym nieocenioną mapę cieniowaną rzeźby terenu (widoczne są wały, rowy i miedze) oraz dane dotyczące granic administracyjnych — tłumaczy Henryk Jokiel. — Przydatne na obszarach Lasów Państwowych okazały się również ich zasoby, gdyż granice wielu wydzieleń opierają się jeszcze na starych granicach administracyjnych. Dodatkowo mając na uwadze, że podstawowym podkładem prezentacji jest mapa Open Street Map, granice przebiegające na rzekach oparłem bezpośrednio na tych danych.
Interaktywną mapę Warmii przygotowaną przez Henryka Jokiela można oglądać TUTAJ.
Granice wiary i polityki
Warmia przez wieki była enklawą o wyjątkowym charakterze. Po pokoju toruńskim w 1466 roku stała się częścią Królestwa Polskiego. Wówczas Prusy Królewskie, w tym Warmia, weszły w skład Polski, a jej biskupi zaczęli pełnić zarówno duchowną, jak i świecką władzę nad tym terytorium. Region znalazł się pod polskim panowaniem, a katolickie tradycje Warmii były wspierane przez polskiego króla.
W XVI wieku, po sekularyzacji Prus przez Zakon Krzyżacki, Warmia pozostała katolicka, podczas gdy sąsiednie tereny, takie jak Prusy Książęce, przyjęły luteranizm. Warmia stała się wówczas katolicką wyspą wśród protestanckich sąsiadów, co miało duże znaczenie dla jej religijnej tożsamości.
Prusy Książęce stały się zresztą pierwszym protestanckim państwem w Europie i głoszenie luteranizmu było tam obowiązujące. Protestantyzm stał się religią państwową.
Po trzecim rozbiorze Polski w 1772 roku Warmia znalazła się w Prusach. Biskupi stracili wtedy swoją świecką władzę, a administracja została zreorganizowana. Zamiast komornictw, utworzono powiaty: braniewski, lidzbarski, reszelski i olsztyński. To właśnie granice tych jednostek administracyjnych stały się podstawą wytyczenia historycznego terytorium Warmii.
Dzięki tej strukturze możemy dziś precyzyjnie zidentyfikować granice Warmii, rozumiejąc, jak region ten funkcjonował w kontekście historycznym. Warmia była częścią większego organizmu państwowego, ale zachowała swoją odrębność, zarówno pod względem administracyjnym, jak i religijnym.
