Tu Kopernik rozdawał ziemię, a Napoleon rozstawiał wojska – tak wygląda historia Jonkowa. Dziś wieś tętni życiem, ale wciąż pamięta swoje wielkie historyczne momenty.
Jonkowo to jedna z tych warmińskich miejscowości, które w cichy sposób opowiadają dzieje regionu. Leży zaledwie kilkanaście kilometrów od Olsztyna, ale zachowuje własny charakter i tożsamość, pielęgnując tradycje, które łączą historię, religię i lokalną wspólnotę. Choć dziś to siedziba gminy, jeszcze niedawno była po prostu wsią wtopioną w krajobraz pól i lasów. Z biegiem lat Jonkowo stało się miejscem tętniącym życiem i świadomym swojego dziedzictwa.
Początki wsi
Wieś Jonkowo (dawniej Joneken, Junkendorf) została założona w roku 1345 przez kapitułę warmińską. Nazwa pochodzi prawdopodobnie od zasadźcy o imieniu Jon lub Joneko z Bartołt Wielkich. Miejscowość lokowano na 60 łanach ziemi na prawie chełmińskim. Pierwszy kościół, drewniany, powstał w połowie XIV wieku.
Z biegiem lat Jonkowo kilkakrotnie doświadczało zniszczeń – najpierw w czasie wojen polsko-krzyżackich, później w czasie szwedzkiego potopu. Pomimo tego wieś była odbudowywana i rozwijała się, czerpiąc z bliskości Olsztyna, ale też dzięki własnej aktywności rolniczej i religijnej.
Kościół św. Jana Chrzciciela
Jednym z najcenniejszych zabytków Jonkowa jest gotycki kościół św. Jana Chrzciciela, wzniesiony w drugiej połowie XIV wieku, być może w miejscu wcześniejszego, drewnianego obiektu. Świątynia była wielokrotnie przebudowywana, ale zachowała oryginalny układ przestrzenny i wiele detali architektonicznych typowych dla średniowiecznej Warmii.
We wnętrzu uwagę przyciąga późnorenesansowy ołtarz główny z około 1640 roku oraz barokowe ołtarze boczne i ambona. Interesującym elementem jest zachowana empora chórowa oraz sklepienia kryształowe w zakrystii. W XIX wieku świątynia przeszła renowację, która przywróciła jej pierwotny charakter. Przed kościołem znajduje się kamienny krzyż oraz dzwonnica. Całość tworzy spójny zespół zabytkowy i miejsce głęboko zakorzenione w tożsamości mieszkańców.
Jonkowo a Mikołaj Kopernik
Ważnym uzupełnieniem historii Jonkowa jest związek tej wsi z Mikołajem Kopernikiem, który odwiedzał tę miejscowość w latach 1516–1521 podczas pełnienia funkcji administratora dóbr kapituły warmińskiej. Jonkowo było jednym z ośrodków, gdzie dokonywał lokacji opuszczonych łanów ziemi.
Z zapisów Kopernika wynika, że:
Marcin Caseler objął 3 łany po Joachimie powieszonym za kradzież, w ubiegłym roku nie obsiane. Na ten rok zwolniłem go od czynszu; zapłaci go w przyszłym roku i w następnych. Dostał 1 krowę, 1 jałówkę, siekierę i kosę oraz korzec zboża: owsa i jęczmienia, zostawiony do siewu przez jego poprzednika. Działo się we środę 10 grudnia 1516. Obiecałem także 2 konie. Poręczył sołtys na 4 lata.
Z kolei 26 marca 1518 roku:
Urban Hillebrant po obsadzeniu swoich 2 łanów w Mątkach objął tu 3 łany, z których zbiegł Borkart Crix; dostał 1 konia, 1 krowę, 1 cielę, l świnię z 2 prosiętami i ¼ część zasiewów; ma tam mieć wolniznę na 3 lata, a w roku 4., 1522, zapłaci po raz pierwszy połowę czynszu. Poręczył sołtys, wieczyście, że nie zbiegnie.
Napoleon i bitwa pod Jonkowem
W lutym 1807 roku w okolicach Jonkowa doszło do jednej z ważniejszych potyczek kampanii napoleońskiej – tzw. bitwy pod Jonkowem, znanej również jako bitwa pod Olsztynem. Wydarzenie miało miejsce 3 lutego, kiedy to wojska francuskie, dowodzone przez marszałka Neya i wspierane przez samego Napoleona, starły się z armią rosyjską pod dowództwem generała Markowa.
Napoleon osobiście przybył w okolice, skąd obserwował ruchy wojsk. Starcie było krótkie, ale intensywne – Rosjanie zostali zmuszeni do odwrotu, a Jonkowo i okolice na krótko znalazły się pod kontrolą Francuzów. Bitwa nie miała przełomowego charakteru strategicznego, ale odegrała ważną rolę w morale armii Napoleona. Do dziś w miejscowości pamięta się o tym wydarzeniu – ślady po dawnych okopach i relacje z epoki zachowały ten fragment historii.
Rozwój i przemiany w XIX-XX wieku
W XIX i XX wieku Jonkowo było ośrodkiem lokalnego życia społecznego – funkcjonowały tu szkoła, urząd parafialny, sklepy i warsztaty rzemieślnicze. W okresie międzywojennym działały organizacje polskie, a po 1945 roku miejscowość została włączona do Polski. Do dziś jest to siedziba gminy, w której pielęgnuje się tożsamość kulturową i historyczną regionu.
Jonkowo dzisiaj
Obecnie Jonkowo łączy funkcje administracyjne i mieszkalne. Znajduje się tu nowoczesna szkoła podstawowa, przedszkole, ośrodek zdrowia oraz liczne inwestycje drogowe i infrastrukturalne. Wciąż jednak najważniejszym punktem pozostaje kościół św. Jana Chrzciciela – miejsce modlitwy, pamięci i historii.
* Autograf Kopernika „Lokacje łanów opuszczonych” prezentujemy dzięki uprzejmości Pracowni Wydawniczej ElSet. Tłumaczenia z łaciny pochodzą z opracowań dr. Jerzego Sikorskiego oraz Mariana Biskupa.
GALERIA | Jonkowo
