Mały Klebark Wielki skrywa wielką historię – od czasów Prusów, przez działania Mikołaja Kopernika, po ludzi, którzy kształtowali to miejsce: Jana Liszewskiego i ks. Pawła Chmielewskiego, który poświęcił życie za wiarę.

Wśród malowniczych krajobrazów Warmii, zaledwie kilka kilometrów na południowy wschód od Olsztyna, położona jest wieś Klebark Wielki. Należy do gminy Purda w powiecie olsztyńskim i liczy około 580 mieszkańców.

Od Prusów do Kopernika

Wcześniej w miejscu Klebarka znajdowała się osada pruska – jeszcze na przełomie XIV i XV wieku większość mieszkańców stanowili Prusowie. W dokumentach Klebark wspominany jest już w roku 1352. Wieś została lokowana 27 maja 1357 roku przez kapitułę warmińską na prawie chełmińskim, na 60 włókach (około 1000 ha). Zasadźcą był Prus o imieniu Johannes, który otrzymał 8 wolnych łanów, natomiast osadnicy otrzymali 52 łany z 14-letnim okresem wolnizny. Należało do niej również Jezioro Klebarskie (271,22 ha), wówczas zwane Amelung.

Podczas wojny trzynastoletniej w 1455 roku wieś została całkowicie zniszczona i wyludniona. Po zniszczeniach kapituła warmińska przystąpiła do ponownej kolonizacji. W latach 1517 i 1521, jako administrator dóbr kapituły warmińskiej rezydujący w Olsztynie, Mikołaj Kopernik prowadził działania rekolonizacyjne. W 1519 roku notował:

Michał objął 2 łany, które sprzedał mu Andrzej Gnik, za moim zezwoleniem.

Wiosną 1521 roku Kopernik zapisał:

Piotr, sołtys, który się uskarżał, że ma za mało łanów z tytułu sołectwa, prosił o przydzielenie mu 1½ łana, uznanych za opuszczone z powodu zbiegostwa Tomasza Polaka. Ma z nich świadczyć co inni chłopi. Otrzymał je pod warunkiem, że tamten nie powróci. Znaleziono tam około 5 korcy żyta, ponadto nic, nawet zabudowań, które zniszczył pożar. Działo się w poniedziałek Zielonych Świąt*. Obiecał odbudować.

oraz:

Marcin, ojciec 5 synów, mając 1½ łana, skarżył się na niedostatek roli, toteż za pozwoleniem kupił jeszcze 1½ łana od Mikołaja Ruche. Ten objął inne 2 łany, które mu odstąpił Marcin Micher, zgrzybiały i niezdolny do pracy, pogrążony w smutku po synach i żonie. Działo się w czwartek po Zielonych Świętach.

Nowe osadnictwo było organizowane w dwóch lokalizacjach, co doprowadziło do powstania dwóch odrębnych wsi: Klebarka Wielkiego (zwanego również Alt Cleberg – Stary Klebark) oraz Klebarka Małego (Neti Cleberg – Nowy Klebark). Kapituła warmińska przywilejem z 4 września 1587 roku usankcjonowała ten podział, przydzielając obu miejscowościom po 30 łanów, w tym po 4 łany sołeckie. Obecne nazwy – Klebark Wielki i Klebark Mały – ukształtowały się w XVII wieku.

Na przestrzeni wieków Klebark Wielki nie był dużą miejscowością, ale jego znaczenie wynikało przede wszystkim z funkcji religijnych i oświatowych. Wieś zachowała charakter katolicki i polski mimo pruskich wpływów i okresów germanizacji. W XIX wieku działały tu lokalne organizacje propolskie, a mieszkańcy aktywnie uczestniczyli w życiu społecznym i religijnym regionu.

Sanktuarium Krzyża Świętego

Najważniejszym miejscem Klebarka Wielkiego jest bez wątpienia Sanktuarium Krzyża Świętego – kościół parafialny pod tym samym wezwaniem. Pierwsza świątynia powstała tu już w XIV wieku, jednak była wielokrotnie niszczona i odbudowywana. Obecny kościół pochodzi z XVII wieku, a jego forma i wystrój nawiązują do tradycji warmińskiej. Od 1968 roku funkcjonuje tu również Dom Pielgrzyma.

Kościół w Klebarku Wielkim posiada relikwie Krzyża Świętego, które przyciągają pielgrzymów z całej Warmii. Wnętrze świątyni kryje liczne dzieła sztuki sakralnej, a teren wokół kościoła stanowi zadbaną przestrzeń modlitewną z alejkami i kapliczkami. Sanktuarium odgrywa szczególną rolę nie tylko religijną, ale i kulturową – łączy lokalną społeczność, przypomina o wartościach i historii.

Ludzie Klebarka

Jan Liszewski (1852–1894) był działaczem narodowym, poetą, etnografem i nauczycielem z Warmii. Urodził się w Klebarku Wielkim, a po ukończeniu gimnazjum w Braniewie i Reszlu pracował m.in. jako nauczyciel języka niemieckiego. Angażował się w działalność kulturalną i oświatową – organizował biblioteczki Towarzystwa Czytelni Ludowych, popularyzował polskie czasopisma i pisał sztuki teatralne, m.in. „Swaty warmińskie”. W 1886 roku założył „Gazetę Olsztyńską”, pierwsze polskie pismo na Warmii, które stało się ważnym narzędziem w walce o zachowanie polskości regionu. Zmarł w Olsztynie w 1894 roku, pozostając symbolem narodowej aktywności i troski o kulturę Warmii.

Ks. Paweł Chmielewski (1889–1945) był polskim duchownym i proboszczem w Klebarku Wielkim. Urodził się w Uniszewie, przyjął święcenia kapłańskie w 1915 roku i przez całe życie angażował się w pomoc parafianom, szczególnie ubogim i potrzebującym. Podczas II wojny światowej starał się łagodzić napięcia między polską a niemiecką społecznością. Zginął zamordowany przez żołnierzy radzieckich w styczniu 1945 roku w Klebarku Wielkim. W Kościele katolickim ogłoszono go Sługą Bożym.

Konteksty i znaczenie

Choć Klebark Wielki nie jest dużą miejscowością, pełni ważną rolę na mapie Warmii – jako ośrodek religijny, oświatowy i historyczny. Organizowane są tu uroczystości religijne o zasięgu regionalnym, a lokalna społeczność kultywuje warmińskie tradycje. Wieś znajduje się na Szlaku Świętej Warmii – trasie łączącej najważniejsze punkty duchowo-kulturowe regionu.

To dobre miejsce, by choć na chwilę oderwać się od miejskiego zgiełku. Spacer po wsi, wizyta w sanktuarium czy widok z kościelnego wzgórza – wszystko to tworzy przestrzeń, w której historia i współczesność spotykają się w harmonii.

* Autograf Kopernika „Lokacje łanów opuszczonych” prezentujemy dzięki uprzejmości Pracowni Wydawniczej ElSet. Tłumaczenia z łaciny pochodzą z opracowań dr. Jerzego Sikorskiego oraz Mariana Biskupa.

GALERIA | Klebark Wielki