Twarz Kopernika znają wszyscy. Chociażby ze znanej tysiączłotówki. To jednak nie jedyny pieniądz ze znanym naukowcem z Warmii, który wsławił się nie tylko jako astronom, ale świetnie radził sobie też w ekonomii. Dlatego do twarzy mu z każdym nominałem.
Mikołaj Kopernik to fenomen, jakich mało. Wsławił się przede wszystkim jako astronom, ale był też ekonomistą. Dlatego mówić jednocześnie o Koperniku i pieniądzach, to nie wstyd. Tym bardziej, że zaobserwowane przez niego prawo wypierania dobrego pieniądza przez zły jest wciąż aktualne.
Kopernik z nagrodą
Dziś większość transakcji odbywa się drogą elektroniczną. Płacimy lub otrzymujemy zapłatę, nie widząc nawet pieniędzy. A szkoda. Każdy pieniądz, zwłaszcza kolekcjonerski, ma swoją niepowtarzalną historię i wartość. A do tego nie grzeszy urodą.
I tak w 2024 roku banknot kolekcjonerski „Mikołaj Kopernik” otrzymał prestiżową nagrodę w konkursie The Regional Banknote and ID Document of the Year Awards w kategorii Najlepszy Banknot Okolicznościowy. Wyróżnienie przyznano podczas konferencji High Security Printing w Sofii za projekt uwzględniający dziedzictwo kulturowe kraju emitującego, zaawansowanie techniczne i zabezpieczenia banknotu.
Banknot ten o nominale 20 zł został wprowadzony do obiegu 9 lutego 2023 roku z okazji 550. rocznicy urodzin Kopernika. Został wyprodukowany na podłożu polimerowym. Na banknocie znajdują się elementy odnoszące się do życia i dzieła Mikołaja Kopernika. Na stronie przedniej widnieje wizerunek astronoma, tzw. portret toruński. Na stronie odwrotnej są przedstawione monety z czasów Kopernika, natomiast w tle znajduje się wizerunek Zamku Kapituły Warmińskiej w Olsztynie. Na banknocie znajduje się jedno z najnowocześniejszych zabezpieczeń na świecie: to umieszczone w lewym dolnym rogu zabezpieczenie optyczne z efektem ruchu i głębi oraz obrazem 3D, przedstawiające układ heliocentryczny.
Kopernik na tysiącu
Wizerunek Mikołaja Kopernika wielokrotnie umieszczano na obiegowych oraz kolekcjonerskich monetach i banknotach. Najbardziej znany jest 1000-złotowy banknot z datą emisji 2 lipca 1975 roku. Pojawił się w cyklu „Wielcy Polacy”. Wizerunek astronoma na przedniej stronie banknotu wzorowany jest na portrecie toruńskim. Na odwrotnej stronie autor Andrzej Heidrich zilustrował Układ Słoneczny według teorii heliocentrycznej: z centralnie usytuowanym Słońcem, wokół którego po eliptycznych orbitach krąży sześć planet. Po lewej stronie widać także fragment astrolabium. Banknot tysiączłotowy z Kopernikiem pozostawał w obiegu przez ponad 20 lat. Wycofano go dopiero z końcem 1996 roku, po denominacji złotego. Do dziś jednak wielu Polaków ma go jeszcze w swojej szufladzie. Można go też kupić na aukcjach internetowych za ok. 30 zł.
Heidrich jest ponadto autorem dwóch innych banknotów (z 1971 i 1973), na których wykorzystał wizerunek Kopernika z tego obrazu. Nie weszły jednak do obiegu.
Również wcześniej Kopernik zdobił banknot o nominale 1000 zł, który wszedł do obiegu na początku czerwca 1965 roku. Zaprojektował go Henryk Tomaszewski i Julian Pałka. Emisja banknotu towarzyszyła obchodom tysiąclecia Państwa Polskiego, celebrowanego przez władze w kontrze do kościelnych uroczystości milenijnych. Pieniądzem tym posługiwano się aż do końca 1978 roku. Dziś, na aukcjach, osiąga cenę 40–1500 zł, w zależności od stanu.
Banknot 1000-złotowy był zaskakująco oryginalny i nowatorski – zarówno pod względem kolorystyki, zabezpieczeń i formatu, wyraźnie mniejszego niż dotychczas. Tak śmiałe „unowocześnienie” ikonograficzne pieniądza nie spotkało się jednak z przychylnym odbiorem. Banknot najczęściej porównywano do naklejki, banderoli lub biletu do kina. Jego szata graficzna została jednak doceniona na arenie międzynarodowej – amerykańskie czasopismo numizmatyczne „World Coins” w 1967 roku uznało polską tysiączłotówkę za jeden z najbardziej efektownych banknotów, jakie kiedykolwiek pojawiły się w obiegu.
Kopernik na bonie i bilecie
Najstarszy banknot z Kopernikiem pochodzi z 1921 roku. To bon o wartości 10 fenigów, którym płacono w Olsztynie. — miasta Olsztyna. Można go zobaczyć w Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku.
Wizerunek astronoma można znaleźć też na bilecie zdawkowym o nominale 20 groszy, wydanym 28 kwietnia 1924 roku. Bilety zdawkowe stanowiły substytut bilonu, czyli przejściowo zastępowały drobne monety, i były emitowane przez Skarb Państwa. Na przedniej stronie biletu o nominale 20 groszy wyeksponowano warszawski pomnik astronoma, odsłonięty w maju 1830 roku przed gmachem Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Kopernik Warmiakiem
Kopernik żył i pracował na Warmii. Z tego powodu, przed 550. urodzinami astronoma i obchodami Roku Kopernikańskiego, Starostwo Powiatowe w Olsztynie 8 listopada 2022 roku wydało banknot o wartości 550 koperników.
- Kopernik był Warmiakiem, mieszkał na Warmii prawie 40 lat” — twierdzi starosta olsztyński Andrzej Abako. — Kopernik tu obserwował niebo, tu pracował w wielu dziedzinach, tu we Fromborku jest pochowany.
Na awersie widzimy skupioną twarz Kopernika, zapewne na pracy. Na rewersie znajduje się mapa Warmii. Banknot zaprojektował Krzysztof Matys.
Również fromborskie Muzeum Mikołaja Kopernika wyemitowało specjalny banknot pamiątkowy z okazji 550. urodzin astronoma „0 Euro – Frombork Muzeum Mikołaja Kopernika”. Autorką projektu Monika Alicja Żak, która na awersie zaczerpnęła wizerunek Kopernika z obrazu Jana Matejki „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem”. Za plecami naukowca widnieje katedra fromborska. Rewers to grafiki słynnych europejskich budowli.
Kopernik na monetach
Najstarsza moneta o nominale 100 zł z podobizną Mikołaja Kopernika została przygotowana w 1925 roku. Autor Stanisław Szukalski wziął wówczas udział w konkursie na projekt złotej monety. Szukalski, zainspirowany sztuką prekolumbijską i motywami azteckimi, stworzył niezwykle dynamiczny wizerunek astronoma. Zadbał też o detale przedstawionych symboli. Prezentowany na rewersie Kopernik w prawej dłoni trzyma okrąg symbolizujący Słońce, a lewą dłonią porusza wirujący symbol Ziemi.
Monetę pokazuje Numizmatyka.
Na awersie monety widnieje stylizowany orzeł piastowski – oryginalnie zaprojektowany, wręcz futurystyczny w porównaniu z innymi przedstawieniami polskiego godła na monetach międzywojennej Polski. Choć projekt monety zdobył trzecią nagrodę w konkursie, okazał się na tyle nowatorski, że nie zdecydowano się na jego realizację. Doczekał się natomiast wybicia w postaci monet próbnych w dwóch wersjach: mniejszej o średnicy 20,6 mm i większej o średnicy 35,2 mm. Obie wersje zostały wybite w nielicznych egzemplarzach. Mniejsza została w ilości 50 sztuk, co obecnie, uwzględniając straty wojenne, można zawęzić do 20 sztuk istniejących egzemplarzy. Jeden z nich można zobaczyć w Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku.
Konkurs na Kopernika
Kolejna moneta z podobizną Mikołaja Kopernika pojawiła się pod koniec lat pięćdziesiątych XX w. Ten 10-złotowy nominał został zaprojektowany przez Józefa Gosławskiego na konkurs NBP rozpisany w 1957 roku.
Monetę z miedzioniklu wprowadzono do obiegu w 1959 roku, a jej drugą emisję wybito z datą 1965. Charakterystyczna 10-złotówka bardzo szybko stała się najpopularniejszą monetą obiegową w Polsce, a także przedmiotem tezauryzacji (ochrona posiadanego majątku przed jego utratą, w tym też przed zmniejszeniem siły nabywczej posiadanych pieniędzy w związku z inflacją – red.). Niewątpliwie wpłynęła na to starannie opracowana szata graficzna monety – symetryczna, proporcjonalna i harmonijna kompozycja oraz klasyczny relief na rewersie, prezentujący portret Mikołaja Kopernika. Ta moneta również znajduje się w zbiorach Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku.
Kolekcja z Kopernikiem
W 2023 roku, wraz z 20-złotowym banknotem Narodowy Bank Polski wydało również wykonaną ze srebra monetę o nominale 50 zł. Moneta zawiera dodatkowy element — wklejkę bursztynową. Rewers monety przedstawia fragment pomnika Mikołaja Kopernika w Warszawie oraz stylizowany wizerunek promieni słonecznych. Na awersie poza stałymi elementami, takimi jak wizerunek orła ustalony dla godła Rzeczypospolitej Polskiej, nominał oraz oznaczenie roku emisji, został umieszczony wizerunek Układu Słonecznego z dzieła Mikołaja Kopernika „De revolutionibus orbium coelestium”.
To oczywiście nie jedyna moneta kolekcjonerska z wizerunkiem Kopernika.
Z okazji międzynarodowych obchodów 500. rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika w 1973 roku NBP wyemitował dwie srebrne monety poświęcone uczonemu z Warmii. Jedną z nich, o nominale 100 zł, zaprojektowała Anna Jarnuszkiewicz. Artystka stworzyła oryginalny wizerunek astronoma: jego twarz została jakby naszkicowana, a rozwiane włosy, niemal wychodzące poza obręb monety, nadały kompozycji niespotykaną w innych realizacjach dynamikę. Stuzłotówka doczekała się dwóch emisji – w 1973 i 1974 roku (w drugiej wersji projektu włosy astronoma nie dotykają obrzeża monety).
Monetę o nominale 100 zł stworzyła również Stanisława Wątróbska. Na awersie znajduje się popiersie Kopernika z licznymi lokami. Pojawiła się w obiegu dwukrotnie – srebrna o średnica 32 mm w 1973 roku, a złota o średnicy 21 mm w 1979 roku.
Kolejna srebrna moneta o nominale 5000 zł z toruńskim portretem Kopernika na tle Torunia od strony Wisły została wyemitowana przez NBP w 1989 roku. Projekt monety został wykonany przez Ewą Tyc-Karpińską. Znajduje się w Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku.
W 1995 roku NBP wyemitował srebrną monetę poświęconą Kopernikowi, a zaprojektował ją Ewa Tyc-Karpińska z Robertem Kotowiczem. Tu pojawia się postać Mikołaja Kopernika trzymającego w jednej ręce krążek z napisem ECU, a w drugiej książkę w ozdobnej oprawie i z napisem MONETE/CUDENTE/RATIO, w otoczeniu symbolicznych gwiazdek. To jedna z większych monet — o średnicy 38,61 mm.
Pojawiła się też moneta o nominale 10 zł, wykonana według projektu Sebastiana Mikołajczaka z Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. NBP wyemitował ją w kwietniu 2017 roku, jako pierwszą z nowej serii monet kolekcjonerskich „Wielcy polscy ekonomiści”.
W projekcie artysta przedstawił Kopernika z profilu, z monetą w dłoni. Na awersie i rewersie wykorzystano wizerunek oryginału rozprawy „Monetae cudendae ratio” („O sposobie bicia monety”, 1526–1528), w której uczony postulował m.in. ujednolicenie systemów menniczych Korony i Prus Książęcych.
Walory ikonograficzne i opracowanie artystyczne tej monety – w szczególności znakomicie zaprojektowane formy i wyważone proporcje – doceniło jury międzynarodowego konkursu „Coin Constellation 2018”, które przyznało monecie główną nagrodę w kategorii „Moneta klasyczna”.
To oczywiście nie wszystkie kolekcjonerskie monety. Prywatne mennice również projektowały własne z wizerunkiem Kopernika, nie tylko z okazji Roku Kopernikańskiego w 2023 roku.
