Łajsy na północy Warmii to miejsce, skąd wyszła rodzina, która zakładała miasta i rządziła regionem – a wszystko zaczęło się od jednego westfalskiego chłopa.

Na północy Warmii, zaledwie trzy kilometry od Pieniężna, leży jedna z najważniejszych wsi w dziejach regionu — Łajsy. To miejsce szczególne nie tylko ze względu na swój gotycki kościół św. Mikołaja czy malownicze położenie, ale przede wszystkim dlatego, że stąd pochodziła rodzina, która dała Warmii najważniejsze postacie kolonizacyjne. Martin z Łajs, wolny chłop z hrabstwa Mark w Westfalii, stał się pradziadkiem Jana z Łajs – założyciela i pierwszego burmistrza Olsztyna.

Martin z Westfalii i początki wielkiej rodziny

Historia Łajsów rozpoczyna się 1 marca 1304 roku, kiedy biskup Eberhard z Nysy wystawił przywilej lokacyjny na obszar 65 łanów. Jego odbiorcą był Martin von der Mark – wolny chłop, który przybył do Prus z hrabstwa Mark w Westfalii. Od niego pochodzi niemiecka nazwa wsi Layß, która ewoluowała przez wieki, by w końcu przybrać polską formę Łajsy.

Martin został zasadźcą i założycielem, a następnie sołtysem wsi Łajsy. Cztery łany przeznaczono na poczet przyszłej parafii, co pokazuje, że już w momencie lokacji planowano utworzenie tu ważnego ośrodka życia religijnego. Jednocześnie kapituła warmińska przydzieliła siedem łanów dla sołtysa, co było standardową praktyką motywacyjną dla zasadźców.

Ten Martin z Westfalii stał się patriarchą rodziny, która odegrała kluczową rolę w kolonizacji południowej Warmii. Jego syn Geriko piastował urząd sołtysa po ojcu, kontynuując dzieło zagospodarowania warmińskich ziem. To właśnie od tej rodziny wywodzą się najważniejsze postacie warmińskiego osadnictwa średniowiecznego.

Jan z Łajs. Założyciel Olsztyna

Synowie Gerika, a więc wnukowie założyciela Łajsów, to postacie legendarne w dziejach Warmii. Jan z Łajs (1310–1388) otrzymał 31 października 1353 roku przywilej lokacyjny wydany przez warmińską kapitułę i został powołany na zasadźcę oraz pierwszego burmistrza Olsztyna. Dzięki niemu powstał plan miasta z siecią ulic i centralnie położonym rynkiem.

Brat Jana, Henryk z Łajs, był zasadźcą Barczewa i wsi Skajboty.

Ta rodzina sołecka miała ogromne zasługi w kolonizacji południowej Warmii, a jej członkowie zostali później wyniesieni do stanu szlacheckiego za swoje dokonania. W 1372 roku Jan z Łajs, za swe zasługi, został wyniesiony do stanu szlacheckiego, wcześniej będąc wolnym chłopem i mieszczaninem.

Działalność tej rodziny pokazuje, jak elastyczne były struktury społeczne średniowiecznej Warmii i jak zdolni ludzie mogli awansować od stanu chłopskiego do miejskiej i szlacheckiej elity dzięki swojemu zaangażowaniu w dzieło kolonizacji.

Mikołaj Kopernik i kolonizacja Łajs

W latach, gdy Mikołaj Kopernik pełnił urząd administratora dóbr kapituły warmińskiej, aktywnie nadzorował lokacje opuszczonych gospodarstw i przygotowywał tereny do zasiedlenia. Kopernik odbył wiele podróży przez wsie w rejonie Pieniężna, w tym do Łajs, gdzie osadzał nowych chłopów i nadzorował wznowienia osadnictwa po wojnach z Zakonem Krzyżackim. W samej wsi Kopernik był 24 października 1518 roku. Zapisał wówczas:

Piotr Brun objął 1 łan, mając tamże 3 łany sąsiadujące, do których niegdyś ten łan objęty należał. Opuścił go za moim zezwoleniem Michał Hun, wyżej wymieniony. Działo się 24 października 1518.

Architektura i dzieje kościoła św. Mikołaja

Kościół parafialny pw. św. Mikołaja w Łajsach został wybudowany w drugiej połowie XIV wieku i jest jedną z najcenniejszych zabytków architektury sakralnej na Warmii. Świątynię uposażono wraz z lokacją wsi w 1304 roku, a pierwsze informacje o proboszczu z tej miejscowości pochodzą z lat 1317–1319.

W drugiej połowie XIV wieku wzniesiono murowaną świątynię, która w połowie XVI wieku została konsekrowana przez kardynała Stanisława Hozjusza. Na przełomie XIV i XV wieku dobudowano od zachodu dolną kondygnację wieży, wykonaną z cegły na kamiennym cokole, podczas gdy część górna była drewniana.

Kościół ten uległ zniszczeniu najprawdopodobniej w okresie wojen szwedzkich, ale został odbudowany na dawnych murach w drugiej połowie XVII wieku. W latach 1731–1741 nadbudowano wieżę z cegły, natomiast w latach 1905–1906 budowlę powiększono o nowe prezbiterium. Do 1909 roku przeprowadzono remont całości, nadając jej zwłaszcza wyposażeniu sporo cech neogotyckich.

Architektoniczne bogactwo

Pierwotnie był to kościół orientowany, salowy, wzniesiony na rzucie prostokąta, zbudowany z głazów narzutowych z użyciem cegły w obramieniach otworów, szkarpach i szczytach. W zaprawę pomiędzy większymi blokami kamienia wprawiono drobne kamyczki, co wpłynęło na ożywienie faktury murów.

Po licznych przebudowach budowla zatraciła jednak swój pierwotny, gotycki charakter. Obecnie posiada od północy zakrystię, a od wschodu węższe od nawy, nowe prezbiterium. Szczyt wschodni ozdobiono siedmioma sterczynami, podobny szczyt zachodni, ze zwieńczeniem z XVIII wieku, w znacznej części przysłonięty został wieżą.

Najstarszy element wyposażenia stanowią trzy gotyckie chrzcielnice, ołtarz główny pochodzi z połowy XVIII wieku, pozostałe elementy stylizowane na gotyk i barok pochodzą z XIX wieku. Wieżę zwieńczono oryginalnym hełmem gontowym o formie cebulastej iglicy, umieszczonej na namiot.

Zniszczenia wojenne i odbudowa

Wieś Łajsy kilkakrotnie ucierpiała w okresie wojen polsko-krzyżackich. Po 1521 roku połowa ziemi leżała odłogiem, a zniszczeniu uległ również kościół, który odbudowano w XVI wieku. Konsekracji odbudowanej świątyni dokonał biskup Stanisław Hozjusz.

W 1656 roku uprawą ziemi zajmowało się dwóch sołtysów i 15 chłopów, co pokazuje skalę zniszczeń i powolność procesu odbudowy po wojennych zawieruchach. W 1783 roku Łajsy składały się z 37 budynków, w 1818 roku wieś liczyła 210 mieszkańców, a w 1939 roku było tu już 500 osób.

Te dane demograficzne ilustrują stopniowy rozwój wsi po okresach kryzysowych. Szczyt zaludnienia przypadł na wczesny XX wiek, co było charakterystyczne dla większości warmińskich miejscowości w okresie względnej stabilności politycznej.

Współczesne znaczenie

Dzisiejsze Łajsy to wieś, która zachowała swoje historyczne znaczenie jako ważny ośrodek życia religijnego i kulturowego północnej Warmii. Gotycki kościół św. Mikołaja pozostaje nie tylko zabytkiem, ale żywym centrum życia duchowego lokalnej społeczności.

Wieś może być dumna z faktu, że stąd wywodzi się rodzina, która dała Warmii najważniejsze postacie kolonizacyjne. Martin z Łajs i jego potomkowie to przykład tego, jak indywidualne wybory i przedsiębiorczość mogły wpłynąć na kształt całego regionu. Od westfalskiego chłopa przez warmińskiego sołtysa po burmistrza Olsztyna – to niezwykła historia awansu społecznego w średniowiecznych realiach.

Łajsy pozostają żywym przypomnieniem o średniowiecznych korzeniach Warmii i znaczeniu, jakie dla rozwoju regionu miała współpraca różnych grup etnicznych i społecznych. Historia tej wsi pokazuje, że wielokulturowość i otwartość na nowe talenty były charakterystyczne dla Warmii od samych początków jej dziejów.

* Autograf Kopernika „Lokacje łanów opuszczonych” prezentujemy dzięki uprzejmości Pracowni Wydawniczej ElSet. Tłumaczenia z łaciny pochodzą z opracowań dr. Jerzego Sikorskiego oraz Mariana Biskupa.

GALERIA | Łajsy