Po wojnach z Krzyżakami Warmia leżała w ruinie. Mikołaj Kopernik, nie tylko astronom, ale i administrator kapituły warmińskiej, ruszył z misją przywrócenia życia na tych terenach. Wszystko spisał w „Lokacji łanów opuszczonych”.

Po wojnach z zakonem krzyżackim Warmia stała się regionem pełnym opuszczonych gospodarstw i zaniedbanych pól. Wsie wyludniły się, a ziemia leżała odłogiem, co oznaczało straty dla kapituły warmińskiej. Aby odbudować gospodarkę, sprowadzano nowych osadników. Mikołaj Kopernik, jako administrator kapituły, nadzorował ten proces, podróżując po wsiach, spisując umowy i dbając o rozwój rolnictwa. Dzięki jego staraniom Warmia stopniowo odżywała, a jej krajobraz zmieniał się na nowo – na polach znów pojawiły się zasiewy, a we wsiach rozbrzmiały głosy nowych mieszkańców.

Księga „Lokacje łanów opuszczonych” (Locationes mansorum desertorum) pisana przez Kopernika w latach 1516–1521 jest niczym kronika odrodzenia warmińskich ziem. To właśnie tu Kopernik odzwierciedlił wysiłki kapituły, by przywrócić życie opustoszałym gospodarstwom po wyniszczających wojnach II połowy XV wieku oraz zwiększyć dochody z już istniejących wsi.

Krowa na zachętę

Mikołaj Kopernik, obejmując w listopadzie 1516 roku urząd administratora kapituły warmińskiej, stał się jednym z kluczowych architektów tego projektu. Osiadł w Olsztynie i stąd nadzorował ogromny obszar — kapituła posiadała jedną trzecią ziem Warmii, podczas gdy reszta należała do biskupa. Pod jego zarządem rozpoczęła się intensywna odbudowa spustoszonych terenów: sprowadzano nowych osadników, lokowano ich na łanach, organizowano wymianę gospodarstw i dbano o to, by ziemia znów rodziła plony.

W rękopisie „Lokacje łanów opuszczonych” znajdują się przede wszystkim zapisy dotyczące kontraktów zawieranych z nowymi osadnikami oraz umów między chłopami, na przykład dotyczących zamiany gospodarstw. Kopernik sporządził łącznie 66 zapisów, z których 37 dotyczy przekazania ziemi nowym użytkownikom. Osadnicy otrzymywali wraz z gruntami żywy inwentarz (konie, woły, bydło, świnie), narzędzia rolnicze oraz, w niektórych przypadkach, zboże do zasiewu. Administrator często udzielał im tzw. wolnizny – zwolnienia z opłat czynszowych i obowiązków pańszczyźnianych na okres 3–4 lat.

Kopernik często osobiście nadzorował proces lokacji, podróżując po Warmii, zazwyczaj w towarzystwie swojego pachołka Hieronima i sługi Wojciecha Cebulskiego. Zapisy wskazują, że w opustoszałych wsiach chętnie osiedlał chłopów z Mazowsza, co przyczyniło się do polonizacji Warmii – regionu dotąd zamieszkanego głównie przez ludność staropruską i niemieckich kolonistów. W ciągu czterech lat Kopernik odwiedził 43 wsie, odbywając 72 podróże, często kilkudniowe.

Przykładowe zapisy w „Lokacjach łanów opuszczonych”:

W Roku Pańskim 1519, lokacja łanów prze mnie, Mikołaja Kopernika, administratora.

• Brąswałd: Jakub, pasterz, objął 1 łan, opuszczony przez Krzysztofa, sołtysa tamtejsznego, który poręczył za niego na 5 lat, obiecując mu być pomocnym przy budowaniu. Działo się w dniu św. Cecylii w obecności mieszkańców tamtejszych. (22 listopada 1518 roku)

• Pistki: Piotr z Kaborna objął 2 łany opuszczone przez karczmarza, bez wolnizny. Poręczył za niego tenże Stenczel, karczmarz, na 5 lat. Działo się 3 stycznia.

• Naterki: Wojtek objął 3 łany, które mu sprzedał Jan. Poręczyli za niego Marcin, sołtys, i Marcin Wayner, i Jan, sprzedawca. Działo się w dniu Pawła, pierwszego pustelnika. (10 stycznia)

• Myki: Brosche, mający tam 2½ łana, objął jeszcze jeden, który mu odstąpił Szymon, sołtys tamtejszy, za moim pozwoleniem. Działo się ostatniego lutego. (28 lutego)

Ziemie wokół Pieniężna

Komornictwo melzackie (pieniężeńskie), podobnie jak komornictwo olsztyńskie, było w przeszłości własnością kapituły warmińskiej. Dlatego Kopernik również tu, w związku ze swoją funkcją, wielokrotnie przebywał, co skrzętnie odnotowywał. Odwiedzał zamek kapituły w Pieniężnie, gdzie zajmował się lokowaniem osadników w okolicznych wsiach, takich jak Kumajny, Lubianka, Łajsy, Łoźnik, Miłkowo, Osetnik, Pełty, Radziejewo i Wopy. Lokacje miały miejsce na początku 1517 roku, a także w październiku i listopadzie 1518 roku oraz w marcu 1519 roku.

Osobowość Kopernika w zapisach

- Pozornie suche i monotonne zapisy lokacyjne Kopernika ukazują ścisły jego związek z życiem i praktyką dnia codziennego w stosunkach osadniczych, gospodarczo-społecznych i finansowych wsi warmińskiej. Są one wyraźnym odbiciem faktu, że „sięgając ku słońcu i gwiazdom” Kopernik mocno tkwił w codziennej rzeczywistości i środowisku, czerpiąc z niego doświadczenia dla innych swoich zainteresowań — ekonomiczno-monetarnych — zwraca uwagę Marian Biskup w opracowaniu „Mikołaja Kopernika Lokacje łanów opuszczonych”. — Locationes zatem mają doniosłe znaczenie dla poznania osobowości Kopernika, jak również roli polskiego elementu w południowej Warmii. Są może tylko cegiełką, ale ważną i istotną, dla pełniejszego zrozumienia jego działalności administracyjnej i gospodarczej na Warmii oraz związków z jej codziennym życiem.

Oryginał „Lokacji łanów opuszczonych”

Rękopis lokacji autorstwa Kopernika uległ znacznym uszkodzeniom, zawłaszcza po II wojnie światowej. Obecnie w Archiwum Diecezji Warmińskiej w Olsztynie, które od 1957 roku przechowuje zbiory fromborskie, znajdują się jedynie dwie strony rękopisu Kopernika – fragment zapisów lokacyjnych z lat 1517–1519 dotyczących komornictwa pieniężeńskiego. Ocalała także jedna strona z 1521 roku, obejmująca całość zapisów Kopernika z komornictwa olsztyńskiego, choć wpisana do ksiąg ręką jego następcy, Tiedemanna Giesego.

Na szczęście zachowały się fotokopie oryginalnego tekstu w zbiorach badacza Hansa Schmaucha — niemieckiego naukowca, który badał dokumenty związane z Kopernikiem i jego działalnością administracyjną, szczególnie w kontekście jego pracy na Warmii. Fotokopie obejmują 14 stron rękopisu lokacji, z wyjątkiem pierwszej strony, która zawierała zapisy dla komornictwa olsztyńskiego z lat 1516–1517. W tych zapisach mowa jest o trzech miejscowościach, których tekst nie zachował się w oryginale, ale jest dostępny w publikacjach niemieckich badaczy (Franza Hiplera i Hansa Schmaucha), którzy analizowali działalność Kopernika.

Opis filmu „Lokacje wsi Kopernika”

Film otwiera dynamiczna muzyka, towarzysząca szybkim ujęciom miejsc związanych z życiem i pracą Mikołaja Kopernika. Najpierw olsztyński zamek z lotu ptaka. Widać średniowieczną budowlę z czerwonej cegły, potem widoczna jest brama główna. Obraz zmienia się na wnętrza Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku. Kamera pokazuje błękitny sufit z gwiazdozbiorem ukazującym mityczne zwierzęta, następnie księgę „De revolutionibus” i portret Kopernika przedstawiający astronoma w renesansowym stroju. Na czarnym tle pojawia się biały napis: „Kopernik – administrator kapituły. Lokacje mistrza Mikołaja”.

Spokojna muzyka towarzyszy ujęciu z lotu ptaka. Na pierwszym planie rozciąga się gęsty las, dalej widoczne są niskie zabudowania, a w tle – wielka tafla wody.

Lektor: „Frombork to malowniczo położone miasto nad Zalewem Wiślanym. W latach 1346–1772 było siedzibą kapituły warmińskiej, sprawującej władzę świecką nad trzecią częścią Warmii. Funkcję administratora kapituły pełnił Mikołaj Kopernik. Odpowiadał za zarządzanie jej majątkiem, kontrolując między innymi dochody z dóbr kapituły.”

Na ekranie Frombork z lotu ptaka: pola, miasto, katedra i wieża, z której rozciąga się widok na Zalew Wiślany.

Krzysztof Wróblewski, historyk z Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku, siedzi na renesansowym krześle. W tle widoczna jest pracownia z brązową skrzynią, narzędziami astronomicznymi i księgą o pożółkłych kartach na biurku. Mówi: „Chodziło o doglądanie i czuwanie nad dochodami kapituły, ściąganie podatków od gospodarzy, zasiedlanie pustych gospodarstw, przenoszenie gospodarzy lub pozyskiwanie nowych. Krótko mówiąc – o nadzór nad dochodami kapituły, a czasem także rozstrzyganie różnych spraw. Najwyższą władzę sprawował tu administrator.”

Lektor: „W czasie administrowania dobrami kapituły przez Kopernika kontynuowano intensywne zagospodarowywanie ziem spustoszonych wojnami z Zakonem Krzyżackim. Sprowadzano osadników i osadzano ich na łanach we wsiach, dbając o uprawę ziemi. W komornictwie pieniężeńskim, zwanym melzackim, Kopernik objeżdżał wsie, nadzorując lokacje opuszczonych łanów i przydzielając grunty nowym osadnikom, którzy zobowiązywali się do ich zagospodarowania.”

Na ekranie Pieniężno z lotu ptaka. Na pierwszym planie Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła z czerwonej cegły, a następnie ruiny zamku biskupów warmińskich, w którym mieszkał Kopernik podczas lokacji.

Ponownie Krzysztof Wróblewski: „Wiemy o jedenastu wsiach, w których pojawia się mistrz Mikołaj. Dwukrotnie odwiedzał Wopy. Spotykamy go też w miejscu trudnym dziś do zidentyfikowania – osadzie z młynem Kynappel. Te niewielkie wsie, istniejące do dziś, potwierdzają jego obecność. Kopernik skrupulatnie notował wszystko w księdze ‘Lokacje łanów opuszczonych’. Zapisywał, kiedy i gdzie był, kogo spotkał – z imienia i nazwiska.”

Na ekranie Olsztyn z lotu ptaka: miasto i Zamek Kapituły Warmińskiej. Następnie widoczna jest pierwsza strona książki „Lokacje łanów opuszczonych”, wydanej w 1970 roku.

Lektor: „Teren wokół Olsztyna obejmowało wówczas komornictwo olsztyńskie – jedno z trzech największych podlegających kapitule warmińskiej. Tu także Kopernik objeżdżał wsie wyludnione wojnami polsko-krzyżackimi. Świadectwem tego są łacińskie zapisy w dokumencie ‘Lokacje łanów opuszczonych’.”

Piotr Żuchowski, historyk i dyrektor Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, stoi na tle czerwonej ceglanej ściany i rzeźby Układu Słonecznego. Mówi: „Dokument ‘Locationes mansorum desertorum’ to fascynujący zapis działalności Kopernika. Jak wszędzie, gdzie się pojawiał, jego decyzje były przemyślane i konsekwentne. Są tam też polskie nazwiska, więc musiał rozmawiać z chłopami po polsku.”

Na ekranie widoczne są własnoręczne zapisy Kopernika: po jednej stronie łaciński tekst pisany jego ręką, po drugiej – polskie tłumaczenie w druku. Widzimy wpisy dotyczące m.in. Bartąga i Starego Kawkowa.

Lektor: „Zapisy obejmują okres od 10 grudnia 1516 do 31 maja 1521 roku. Kopernik dokonał 72 lokacji, odnotowując 136 imion i nazwisk nowych osadników.”

Dr Jerzy Sikorski, historyk i popularyzator wiedzy o Koperniku, trzyma książkę o lokacjach i przewraca strony. W tle wielki Układ Słoneczny z dzieła „O obrotach”. Mówi: „Nazwy miejscowości wypisałem zielonym pismem, a obok – imiona polskich chłopów: Szczepan, Grzegorz – pisał Greger, Gregor… Szczepan bez ‘sc’, ale przez ‘cz’ – Czepan. Marcin – już normalnie. Wojtek, Jan… Jest ich tu pełno.”

Lektor: „Z zapisów Kopernika wynika, że wspierał osadników przybywających z Mazowsza, dając im zboże, inwentarz żywy i narzędzia gospodarcze.”

Ponownie dr Jerzy Sikorski: „To byli chłopi prosto z Mazowsza, bez niczego. Szukali gospodarstw, a on przydzielał im podstawowy inwentarz – co najmniej konia i krowę. Przybywali jako uciekinierzy, przedzierając się przez wielką puszczę oddzielającą Mazowsze od Prus. Tu nie było pańszczyzny, w przeciwieństwie do Mazowsza – to przyciągało polskich chłopów.”

Lektor: „O gospodarności Kopernika świadczy liczba zasiedlonych pustek i dochody pozyskane dla kapituły. Co roku na posiedzeniu kapituły zdawał sprawozdanie z urzędowania. Do decyzji administracyjnych wykorzystywał wiedzę teoretyczną – głównie z matematyki, ale i astronomii.”

Na czarnym tle pojawia się logo Warmińsko-Mazurskiego Kopernikańskiego Instytutu Kultury, a następnie logo Urzędu Marszałkowskiego z napisem: Sfinansowano ze środków samorządu województwa warmińsko-mazurskiego.

Zdjęcia autografów Kopernika i przykładowe zapisy z „Lokacji łanów opuszczonych” udostępniamy dzięki uprzejmości Pracowni Wydawniczej ElSet.

Ada Romanowska