Ługwałd to kronika Warmii w miniaturze. Od lokacji spisanych ręką Kopernika, przez plebiscytowe zmagania Józefa Jagałły, po współczesny mural, który przypomina, że historia potrafi wracać w najmniej spodziewanych miejscach.

Na skraju gminy Dywity, wśród pagórkowatego krajobrazu warmińskich wzgórz, ukryta jest niewielka wieś o melodyjnej nazwie Ługwałd. To miejsce szczególne nie tylko ze względu na swoje malownicze położenie, ale przede wszystkim z powodu historii związanej z Mikołajem Kopernikiem. Wielki astronom dwukrotnie podejmował decyzję o lokacji w tej wsi w latach 1517 i 1519, przywracając życie zniszczonej wojnami osadzie. Współcześni mieszkańcy Ługwałdu pamiętają o tym wydarzeniu, czego dowodem jest spektakularny mural z wizerunkiem Kopernika, który ozdobił lokalny przystanek autobusowy.

Średniowieczne początki

Historia Ługwałdu rozpoczyna się w 1363 roku, kiedy to wieś po raz pierwszy została wzmiankowana w dokumentach kapituły warmińskiej. Wieś otrzymała niemiecką nazwę Hogenwalt, co można przetłumaczyć jako „łąkowy las” lub „las nad łąkami”, co doskonale oddawało charakter tego terenu pośród warmińskich pagórków i zadrzewień.

Lokalizacja wsi nie była przypadkowa. Ługwałd powstał jako typowe warmińskie osadnictwo kolonizacyjne, którego zadaniem było zagospodarowanie trudnych terenów na pograniczu różnych komornictw. Położenie na skrzyżowaniu lokalnych szlaków komunikacyjnych miało znaczenie strategiczne dla kontroli handlu i przemieszczania się ludności.

W średniowiecznym systemie administracji kościelnej Ługwałd należał do posiadłości kapituły warmińskiej, co oznaczało, że podlegał bezpośrednio kanonicznej władzy kolegium duchownych we Fromborku. Ta przynależność miała fundamentalne znaczenie dla późniejszych losów wsi, szczególnie w kontekście działalności administracyjnej Mikołaja Kopernika.

Zniszczenia wojenne i kopernikańska odnowa

Wiek XIV i XV to lata wojen, grabieży ze szczególnym uwzględnieniem konfliktów polsko-krzyżackich, które dotknęły niemal wszystkie warmińskie wsie. Ługwałd nie uniknął tego losu — wieś została zniszczona i znacznie wyludniona podczas wojny z Krzyżakami.

Na scenę wkroczył wówczas Mikołaj Kopernik, który, obejmując w listopadzie 1516 roku urząd administratora dóbr kapituły warmińskiej, stanął przed zadaniem przywrócenia życia spustoszonym ziemiom. Ługwałd stał się jednym z punktów jego działalności lokacyjnej – astronom odwiedził go dwukrotnie, przeprowadzając systematyczną akcję ponownego zasiedlania.

23 kwietnia 1517 roku Kopernik zanotował:

Pasterz Stenzel objął 3 łany, z których zbiegł Hans Calau. Otrzymał 1 wołu, 1 krowę, 1 prosiaka, zasiewów 2 korce żyta, ponadto nic; obiecałem mu dodać 1 konia. Poręczyli Hans i Lorencz Hinzke na 4 lata, że nie zbiegnie. Będzie też miał zwolnienie od najbliższego czynszu, a zapłaci go w roku 1519. Działo się w dniu św. Wojciecha, ojczyzny ojca i apostoła. Pożyczyłem mu 4 korce owsa, które odda na św. Michała. Dostał także obiecanego konia.

A w 1519 roku zapisał:

Stenczel, pasterz, za moją zgodą ustąpił z 3 łanów, które objął Grzegorz, bez wolnizny. Poręczył za niego Mikołaj na lat 6. Działo się 14 sierpnia.

Działalność Kopernika w Ługwałdzie była częścią szerszego programu odbudowy gospodarczej Warmii. W swojej księdze „Lokacje łanów opuszczonych” (Locationes mansorum desertorum) spisywał szczegółowo umowy z nowymi osadnikami, zapewniał im żywy inwentarz – konie, woły, krowy – i dbał o to, by ziemia znów rodziła plony. Dzięki jego staraniom Ługwałd, podobnie jak dziesiątki innych warmińskich wsi, stopniowo odżywał.

Między renesansem a współczesnością

Po okresie kopernikańskiej odnowy Ługwałd powoli rozwijał się jako typowa warmińska wieś rolnicza. W kolejnych stuleciach miejscowość przechodziła przez różne okresy – rozkwitu i upadku, wojen i spokoju. Struktura społeczna wsi ewoluowała od średniowiecznego osadnictwa chłopskiego przez nowożytne formy gospodarowania aż do współczesnych przemian.

XVIII i XIX wiek to okres względnej stabilizacji demograficznej i gospodarczej. Wieś zachowała swój rolniczy charakter, a mieszkańcy trudnili się głównie uprawą zbóż i hodowlą inwentarza. Bliskość większych ośrodków miejskich, takich jak Olsztyn, pozwalała na handel nadwyżkami produktów rolnych.

Po 1945 roku Ługwałd, podobnie jak cała Warmia, przeszedł przez okres zasadniczej zmiany demograficznej. Na miejsce dawnych mieszkańców przybyli polscy osadnicy z różnych stron kraju, którzy musieli od podstaw poznać specyfikę warmińskiej ziemi i gospodarowania w nowych warunkach.

Jagałła i walka o Warmię

Z Ługwałdu pochodził Józef Jagałła (1890–1970) – polski działacz narodowy i plebiscytowy na Warmii, zaangażowany w walkę o przynależność tych ziem do odrodzonej Polski. Urodził się w rodzinie chłopskiej, a po ukończeniu szkoły rolniczej w Olsztynie zdobył wykształcenie, które pozwoliło mu aktywnie uczestniczyć w życiu społecznym regionu.

Podczas I wojny światowej został wcielony do armii niemieckiej, a po jej zakończeniu, w 1920 roku, wstąpił do Wojska Polskiego. W tym samym czasie pracował w Naczelnej Komendzie Straży Ludowej w Olsztynie, organizacji wspierającej polskie dążenia narodowe na Warmii. Pomagał w organizowaniu zebrań, kolportażu ulotek i broszur w języku polskim, przekonywał lokalnych mieszkańców do głosowania za przyłączeniem Warmii do Polski.

Po niepomyślnym wyniku plebiscytu zmuszony był opuścić rodzinne strony — wyjechał w Poznańskie, a następnie osiedlił się na stałe w Bydgoszczy, gdzie kontynuował działalność społeczną i patriotyczną.

Józef Jagałła pozostaje jedną z ważniejszych postaci związanych z Ługwałdem, symbolem zaangażowania mieszkańców Warmii w walkę o polską tożsamość narodową.

Pamięć o Koperniku

Współczesny Ługwałd to wieś licząca kilkadziesiąt gospodarstw, położona w malowniczej okolicy pośród warmińskich wzgórz i lasów.

Szczególną dumą mieszkańców jest fakt, że jedna z ulic wsi nosi imię Mikołaja Kopernika. To symboliczne nawiązanie do wyjątkowej historii miejscowości, której drugie narodziny zawdzięcza wielkiemu astronomowi. Ulica Kopernika to nie tylko nazwa na tablicy – to żywa pamięć o tym, jak ważna była działalność administracyjna uczonego dla całego regionu.

Mieszkańcy Ługwałdu nie poprzestają na samej pamięci. Z okazji 660. rocznicy powstania wsi oraz 550. rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika rada sołecka podjęła decyzję o stworzeniu wyjątkowego dzieła sztuki. Przystanek autobusowy we wsi został ozdobiony muralem przedstawiającym Kopernika w stylistyce nawiązującej do prac Andy’ego Warhola.

Mural Kopernika. Sztuka na wiejskim przystanku

Pomysł stworzenia muralu z wizerunkiem Kopernika narodził się półtora roku przed jego realizacją, z inicjatywy rady sołeckiej. Autorem projektu był Dawid Gołębiowski, który pełnił również rolę koordynatora prac nad dziełem. W 2023 roku, gdy mural pojawił się na przystanku, jego wykonaniem zajęli się licealiści związani z olsztyńskim Pałacem Młodzieży.

* Autograf Kopernika „Lokacje łanów opuszczonych” prezentujemy dzięki uprzejmości Pracowni Wydawniczej ElSet. Tłumaczenia z łaciny pochodzą z opracowań dr. Jerzego Sikorskiego oraz Mariana Biskupa.

GALERIA | Ługwałd