Naglady — od pruskich osadników i kapliczek, po deskal Arkadiusza Andrejkowa i nowe gospodarstwa agroturystyczne. To wieś pełna historii i życia.

Zaledwie 14 km na zachód od Olsztyna leżą Naglady – wieś, w której można poznać Warmię. Od średniowiecznej lokacji na pruskim polu osadniczym, przez wizyty Mikołaja Kopernika i kaprys zaborczych granic, aż po dzisiejszą aktywną społeczność ze strażą pożarną, deskale Arkadiusza Andrejkowa i nowymi gospodarstwami agroturystycznymi, Naglady, stale łączą historię z nowoczesnością.

Od pruskiego pola do warmińskiej wsi

W 1331 roku Prus o imieniu Naglande otrzymał od kapituły warmińskiej 4 łany nad rzeką Pasłęką wraz z obowiązkiem służby zbrojnej. Akt lokacyjny na prawie chełmińskim wystawiono jednak dopiero 19 lipca 1383 roku; w dokumencie wieś figuruje jako Nagladen, co potwierdza, że proces zasiedlania przeciągnął się pół wieku. Już wtedy osada przyjęła układ ulicówki, dziś czytelny w ciągu zabudowy wzdłuż drogi krajowej 16.

Po sekularyzacji zakonu krzyżackiego w 1525 roku Naglady pozostały w granicach katolickiego dominium kapitulnego, co wpłynęło na utrwalenie wyznania i warmińskiej obrzędowości.

Kopernik i „Lokacje łanów opuszczonych”

Lata 1516–1521 to okres administracji olsztyńskiej Mikołaja Kopernika. Astronom odbył wówczas wiele podróży wizytacyjnych, z czego dwie prowadziły do Naglad.

23 marca 1517 zapisał:

Marcin Voyteg objął 4 łany, które mu odstąpił Jerzy Vorteg bez wolnizny. Poręczył za niego Jan, brat jego, na 4 lata. Działo się w poniedziałek po niedzieli Letare.

A 18 października 1518 roku dodał:

Bernt objął 4 łany, które mu odstąpił sołtys Piotr, za moją zgodą, po tym jak zakupił sołectwo tamże. Poręczył za niego ówże sołtys, wieczyście.

Polskość pod zaborami

Po utworzeniu powiatu olsztyńskiego w 1818 roku Naglady włączono do pruskiego Amtsbezirk Dietrichswalde, ale ludność pozostała w przeważającej części katolicka i polskojęzyczna – spis z 1861 roku wykazał 257 mieszkańców, wszyscy deklarowali język polski.

W 1905 roku liczba mieszkańców wzrosła do 348, by przed pierwszą wojną światową spaść do 331. Międzywojnie przyniosło krótki epizod polskiej szkoły plebiscytowej; w 1920 roku uczył tu nauczyciel Augustyn Klimek, lecz placówkę zlikwidowano po plebiscycie.

Dramatyczne zmiany demograficzne przyniosły lata powojenne. Wysiedlenie Niemców w latach 1945–1947 pozostawiło wieś niemal pustą, liczbę mieszkańców odbudowywano przez kolejne dekady. W 1975 roku mieszkało tu 224 osoby, w 1995 roku – 298, w 2002 roku – 322, w 2011 roku – 359, by w 2021 roku osiągnąć 383 mieszkańców. Ten stały wzrost od lat 70. XX wieku pokazuje stopniową stabilizację demograficzną i atrakcyjność miejscowości dla nowych osadników.

Ceglane kapliczki i tradycyjne krzyże

Trzy neogotyckie kapliczki z końca XIX wieku tworzą rozpoznawalne punkty orientacyjne przy wiejskiej drodze. Centralna, dwukondygnacyjna, mieściła niegdyś rzeźbę św. Elżbiety; dwie mniejsze pełnią funkcję przydrożnych oratoriów, a czwarta, wolno stojąca wśród pól, zdobi drewniany ludowy krucyfiks. Ich ceglana elewacja i ostrołukowe wnęki wpisują się w kanon „warmińskiego baroku ceglanego”.

Deskal przy drodze

W 2022 roku Naglady dołączyły do projektu „Cichy Memoriał” Arkadiusza Andrejkowa. Na ścianie stodoły przy drodze krajowej 16 artysta odtworzył z archiwalnego zdjęcia postać sołtysa Józefa Białojana, łącząc monochromatyczną kompozycję z teksturą drewna. Mural stał się nową atrakcją szlaku deskali rozciągającego się od Gietrzwałdu po Woryty.

Ludzie związani z Nagladami

Wśród osób, które zapisały się w historii wsi, wyróżniają się Jadwiga Brzeszczyńska-Gransicka (ur. 1905), pionierka polskich przedszkoli na Warmii i absolwentka szkoły ludowej w Nagladach, oraz Augustyn Klimek (1897–1960), nauczyciel polskiej szkoły w 1920 roku i działacz plebiscytowy. Współczesnym symbolem wsi stał się Józef Białojan (1899–1974), rolnik i sołtys Naglad, którego postać uwiecznił w swoim deskalu Arkadiusz Andrejkow.

Naglady udowadniają, że nawet niewielka warmińska wieś może być żywym podręcznikiem historii: od pruskich początków, przez kopernikańskie reformy agrarne i XIX-wieczną walkę o polskość, po nowoczesną mikrokulturę deskali i rozkwit turystyki ekologicznej. Zachowane kapliczki i nowe murale spinają przeszłość z teraźniejszością, czyniąc z Naglad inspirujący przykład, jak pielęgnować dziedzictwo i jednocześnie otwierać się na przyszłość.

* Autograf Mikołaja Kopernika „Lokacje łanów opuszczonych” prezentujemy dzięki uprzejmości Pracowni Wydawniczej ElSet. Tłumaczenia z łaciny pochodzą z opracowań dr. Jerzego Sikorskiego oraz Mariana Biskupa.

GALERIA | Naglady