„De revo­lu­tio­ni­bus orbium coele­stium” Miko­ła­ja Koper­ni­ka nie tyl­ko zmie­ni­ło nasze spoj­rze­nie na wszech­świat, ale sta­ło się też sym­bo­lem inte­lek­tu­al­nej odwa­gi. Oto fascy­nu­ją­ca histo­ria dzie­ła, któ­re z cza­sem tra­fi­ło na indeks ksiąg zaka­za­nych, a dziś nale­ży do świa­to­we­go dzie­dzic­twa UNESCO.

W 1543 roku w dru­kar­ni w Norym­ber­dze uka­za­ło się dzie­ło, któ­re wywró­ci­ło porzą­dek świa­ta – dosłow­nie i w prze­no­śni. Mowa o „De revo­lu­tio­ni­bus orbium coele­stium” („O obro­tach sfer nie­bie­skich”) Miko­ła­ja Koper­ni­ka. Pol­ski astro­nom przed­sta­wił w nim kon­cep­cję helio­cen­trycz­ną, według któ­rej to Słoń­ce – a nie Zie­mia – znaj­du­je się w cen­trum wszech­świa­ta. Dzie­ło sta­no­wi­ło nauko­wy prze­łom, któ­ry przez wie­ki wpły­wał na filo­zo­fię, reli­gię i naukę.

Od manuskryptu do druku

Koper­nik roz­po­czął pra­cę nad „De revo­lu­tio­ni­bus” już w 1514 roku. Do 1533 roku jego kon­cep­cje były zna­ne jedy­nie w wąskim gro­nie uczo­nych. W tym wła­śnie roku stresz­cze­nie ręko­pi­su tra­fi­ło aż do papie­ża Kle­men­sa VII. Sam druk dzie­ła roz­po­czął się dopie­ro w 1542 roku. Koper­nik wysłał wte­dy do Norym­ber­gi swo­ją przed­mo­wę dedy­ko­wa­ną papie­żo­wi Paw­ło­wi III.

Nie­ste­ty, jego ory­gi­nal­na przed­mo­wa nie zna­la­zła się w publi­ka­cji – zosta­ła usu­nię­ta przez teo­lo­ga Andre­asa Osian­de­ra, któ­ry ano­ni­mo­wo dopi­sał wła­sny wstęp, przed­sta­wia­ją­cy teo­rię helio­cen­trycz­ną jako czy­sto hipo­te­tycz­ny model mate­ma­tycz­ny. Zmie­nił też tytuł – doda­jąc orbium coele­stium, czy­li „sfer nie­bie­skich”.

Autograf Mikołaja Kopernika

Ręko­pis „De revo­lu­tio­ni­bus orbium coele­stium” został wła­sno­ręcz­nie spi­sa­ny przez Miko­ła­ja Koper­ni­ka w języ­ku łaciń­skim i grec­kim, z uży­ciem kur­sy­wy huma­ni­stycz­nej. Liczy 213 kart papie­ro­wych o wymia­rach 28 × 19 cm, dwie wyklej­ki oraz czte­ry kar­ty ochron­ne. Jego opra­wa, pocho­dzą­ca z począt­ku XVII wie­ku, wyko­na­na zosta­ła z tek­tu­ry z maku­la­tu­ry i frag­men­tu per­ga­mi­no­we­go doku­men­tu z XVI wie­ku.

To uni­kat na ska­lę świa­to­wą, od 1999 roku znaj­du­ją­cy się na liście UNESCO „Pamięć Świa­ta”. Od 1956 roku ręko­pis jest wła­sno­ścią Biblio­te­ki Jagiel­loń­skiej – jej naj­cen­niej­szym i naj­bar­dziej roz­po­zna­wal­nym auto­gra­fem. Prze­cho­wy­wa­ny jest w spe­cjal­nym, ognio­trwa­łym skarb­cu, gdzie zapew­nio­na jest sta­ła tem­pe­ra­tu­ra i wil­got­ność. Dostęp do nie­go mają jedy­nie wybra­ni bada­cze – pra­cow­ni­cy nauko­wi, dok­to­ran­ci oraz oso­by przy­go­to­wu­ją­ce edy­cje nauko­we, po speł­nie­niu okre­ślo­nych warun­ków for­mal­nych.

Ze wzglę­du na uni­ka­to­wy cha­rak­ter auto­gra­fu i koniecz­ność jego ochro­ny, publicz­ne pre­zen­ta­cje odby­wa­ją się wyjąt­ko­wo rzad­ko. Ostat­nia mia­ła miej­sce w 2023 roku z oka­zji Świa­to­we­go Kon­gre­su Koper­ni­kań­skie­go, któ­ry obcho­dzo­no w związ­ku z 550. rocz­ni­cą uro­dzin, 480. rocz­ni­cą śmier­ci oraz 480. rocz­ni­cą pierw­sze­go wyda­nia jego dzie­ła „De revo­lu­tio­ni­bus orbium coele­stium”. Wcze­śniej, w 2012 roku, ręko­pis pre­zen­to­wa­no pod­czas Euro­pej­skie­go Kon­gre­su Mate­ma­ty­ki, a w 2005 roku – pod­czas Mało­pol­skich Dni Dzie­dzic­twa Kul­tu­ro­we­go. Pod­czas takich wyda­rzeń ręko­pis eks­po­no­wa­ny jest jedy­nie chwi­lo­wo, po czym zastę­po­wa­ny jest wyda­niem fak­sy­mi­liów.

Pismo i autorstwo

Auto­graf został spo­rzą­dzo­ny ręką Koper­ni­ka, co potwier­dza­ją bada­nia porów­naw­cze z jego lista­mi i notat­ka­mi. Ana­li­zie pod­da­no m.in. sześć zacho­wa­nych listów do Jana Dan­tysz­ka oraz prób­ki pisma z rachun­ków kapi­tu­ły war­miń­skiej z lat 1503–1529.

Cha­rak­ter pisma auto­ra pozo­sta­je spój­ny na prze­strze­ni lat – jest doj­rza­ły, wyro­bio­ny, pozba­wio­ny cech mło­dzień­czej nie­sta­ran­no­ści czy póź­niej­sze­go star­cze­go osła­bie­nia. Roz­po­zna­no dwa sty­le pisma: szyb­szą kur­sy­wę i spo­koj­niej­szą, pio­no­wą anty­kwę huma­ni­stycz­ną. Obec­ne są rów­nież zapi­ski Jerze­go Joachi­ma Rety­ka oraz, w póź­niej­szym cza­sie, Jaku­ba Chri­st­man­na.

Estetyka i struktura rękopisu

Koper­nik nie sto­so­wał stan­dar­do­wej licz­by wier­szy na stro­nę – tekst zaj­mu­je śred­nio 37–43 linij­ki, o sze­ro­ko­ści 19 cm i wyso­ko­ści 28 cm. Atra­ment, któ­rym pisał, ma odcie­nie od brą­zu po głę­bo­ką czerń. W tabe­lach zasto­so­wał tak­że czer­wo­ny atra­ment.

Na uwa­gę zasłu­gu­je układ tek­stu: przej­rzy­sty, zhar­mo­ni­zo­wa­ny z rysun­ka­mi i tabe­la­mi. Choć ręko­pis jest sta­ran­ny, poja­wia­ją się drob­ne błę­dy – np. powta­rza­ją­ca się pomył­ka „iusta” zamiast „iuxta”. Zna­le­zio­no rów­nież pla­my i klek­sy atra­men­to­we, praw­do­po­dob­nie powsta­łe w trak­cie póź­niej­szych popra­wek.

Rysunki, tabele i graficzna strona dzieła

W ręko­pi­sie znaj­du­ją się 162 rysun­ki geo­me­trycz­ne, roz­miesz­czo­ne na 129 stro­nach, wszyst­kie wyko­na­ne ręką Koper­ni­ka. Ich liter­nic­two oraz sta­ran­ność wska­zu­ją na uży­cie linij­ki i cyr­kla. Oprócz tego autor zasto­so­wał linie pomoc­ni­cze w tabe­lach astro­no­micz­nych, któ­re poja­wia­ją się na 118 stro­nach. Całość świad­czy o dąże­niu do porząd­ku i przej­rzy­sto­ści.

Księgi „De revolutionibus”

Dzie­ło „De revo­lu­tio­ni­bus orbium coele­stium” Koper­ni­ka skła­da się z sze­ściu ksiąg (libri sex), z któ­rych każ­da peł­ni odręb­ną funk­cję i oma­wia inne aspek­ty helio­cen­trycz­nej teo­rii wszech­świa­ta. Oto ich krót­kie omó­wie­nie:

Księga I – Założenia teorii heliocentrycznej

Wpro­wa­dze­nie do nowej wizji kosmo­su. Koper­nik przed­sta­wia ogól­ne zało­że­nia swo­jej teo­rii – przede wszyst­kim to, że Zie­mia nie jest cen­trum wszech­świa­ta, lecz obra­ca się wokół wła­snej osi i krą­ży wokół Słoń­ca. Oma­wia rów­nież poję­cia pod­sta­wo­we: sfe­ry nie­bie­skie, ruchy ciał nie­bie­skich i sys­tem odnie­sie­nia.

Księga II – Zasady geometrii i trygonometrii sferycznej

Zawie­ra narzę­dzia mate­ma­tycz­ne nie­zbęd­ne do zro­zu­mie­nia i obli­cza­nia ruchów pla­net. Koper­nik szcze­gó­ło­wo oma­wia tu geo­me­trię sfe­rycz­ną oraz try­go­no­me­trię – sta­no­wią one fun­da­ment dla dal­szych, bar­dziej zło­żo­nych ana­liz astro­no­micz­nych.

Księga III – Ruchy ciał na sferze gwiazd stałych

Opis ruchów Słoń­ca oraz zwią­za­nych z tym zja­wisk, takich jak dłu­gość dnia i roku, pory roku oraz pre­ce­sja. W tej księ­dze Koper­nik defi­niu­je eklip­ty­kę i oma­wia róż­ni­ce mię­dzy rokiem zwrot­ni­ko­wym a gwiaz­do­wym.

Księga IV – Ruch Księżyca

Koper­nik ana­li­zu­je tutaj ruchy Księ­ży­ca, w tym jego fazy i zaćmie­nia. Oma­wia też rela­cję Księ­ży­ca wzglę­dem Zie­mi i Słoń­ca oraz pro­ble­my wyni­ka­ją­ce z wcze­śniej­szych, nie­pre­cy­zyj­nych mode­li.

Księga V – Ruchy planet górnych (czyli dalszych od Słońca niż Ziemia)

Księ­ga ta poświę­co­na jest takim pla­ne­tom jak Mars, Jowisz i Saturn. Koper­nik przed­sta­wia zasa­dy ich pozor­ne­go ruchu, wyja­śnia­jąc zja­wi­sko retro­gra­da­cji (czy­li pozor­ne­go cofa­nia się pla­ne­ty na nie­bie) w kon­tek­ście ruchu Zie­mi.

Księga VI – Ruchy planet dolnych (czyli bliższych Słońcu niż Ziemia)

Doty­czy Wenus i Mer­ku­re­go – pla­net, któ­re z per­spek­ty­wy Zie­mi nigdy nie odda­la­ją się zbyt­nio od Słoń­ca. Koper­nik oma­wia ich orbi­ty, fazy i zja­wi­ska zwią­za­ne z ich widocz­no­ścią.

Rękopis, który podróżował przez wieki

Po śmier­ci Koper­ni­ka jego ręko­pis nie od razu tra­fił do muzeum czy archi­wum. Naj­pierw prze­ka­za­ny został przez bisku­pa war­miń­skie­go Tie­de­man­na Gie­se­go Rety­ko­wi – jedy­ne­mu ucznio­wi astro­no­ma. Potem dzie­ło wędro­wa­ło przez ręce kolej­nych wła­ści­cie­li – od nie­miec­kie­go astro­no­ma Chri­st­man­na, przez Jana Hewe­liu­sza, aż po rodzi­nę Nostit­zów w Cze­chach, gdzie manu­skrypt „zagi­nął” na dzie­się­cio­le­cia.

Po II woj­nie świa­to­wej, w 1953 roku, z oka­zji 410. rocz­ni­cy śmier­ci Koper­ni­ka, ręko­pis został wypo­ży­czo­ny przez wła­dze cze­cho­sło­wac­kie do Pol­ski. W 1956 roku ofi­cjal­nie poda­ro­wa­no go Pol­sce w zamian za XV-wiecz­ną cze­ską Biblię. Od tego cza­su bez­cen­ny auto­graf znaj­du­je się w Biblio­te­ce Jagiel­loń­skiej w Kra­ko­wie.

Oprawa – dzieło późniejsze

W cza­sach, gdy Koper­nik pra­co­wał nad dzie­łem, jego ręko­pis ist­niał jako zbiór luź­nych skła­dek. Dopie­ro oko­ło roku 1603/1604 nada­no mu for­mę opra­wio­ne­go wolu­mi­nu. Okład­ka skła­da się z tek­tu­ry z maku­la­tu­ry oraz per­ga­mi­nu. Co cie­ka­we, wewnątrz odna­le­zio­no doku­ment cesar­ski Mak­sy­mi­lia­na II z 1566 roku i korek­to­wą odbit­kę dzie­ła „De inqu­isi­tio­ne Hispa­ni­ca” z 1603 roku.

Znak wod­ny papie­ru opra­wy pozwa­la usta­lić, że pocho­dzi on z papier­ni wir­tem­ber­skich z lat 1580–1600. Obec­na opra­wa jest pierw­szą, jaką otrzy­mał ręko­pis – wcze­śniej nie był on zszy­wa­ny ani przy­ci­na­ny.

Cenzura i kontrowersje

Na począt­ku dzie­ło Koper­ni­ka nie wzbu­dza­ło sprze­ci­wu Kościo­ła – głów­nie dzię­ki wstę­po­wi Osian­de­ra, któ­ry zneu­tra­li­zo­wał jego wymo­wę. Dopie­ro z cza­sem, szcze­gól­nie po spra­wie Gali­le­usza w 1616 roku, „De revo­lu­tio­ni­bus” tra­fi­ło na indeks ksiąg zaka­za­nych. Uzna­no wte­dy, że stwier­dze­nia o nie­ru­cho­mo­ści Słoń­ca i ruchu Zie­mi są „absur­dal­ne” i „here­tyc­kie”.

Dzie­ło było na indek­sie aż do 1828 roku. Wcze­śniej jed­nak, w 1822 roku, Waty­kan ofi­cjal­nie zezwo­lił na publi­ka­cję prac popie­ra­ją­cych helio­cen­tryzm – uzna­jąc je za zgod­ne z „opi­nią współ­cze­snych astro­no­mów”. Dopie­ro w 1835 roku książ­ka Koper­ni­ka cał­ko­wi­cie znik­nę­ła z listy zaka­za­nych publi­ka­cji.

Pierwszy polski przekład i upamiętnienia

Na pol­skie tłu­ma­cze­nie dzie­ła trze­ba było cze­kać aż do 1854 roku – wte­dy Jan Bara­now­ski doko­nał jego prze­kła­du. Od tam­tej pory „De revo­lu­tio­ni­bus” sta­ło się nie tyl­ko źró­dłem wie­dzy histo­rycz­nej, ale i sym­bo­lem prze­ło­mu w myśle­niu.

Współ­cze­śnie pamięć o dzie­le Koper­ni­ka jest wciąż żywa. W Kra­ko­wie dzia­ła kawiar­nio-księ­gar­nia „De revo­lu­tio­ni­bus”, któ­ra orga­ni­zu­je wykła­dy i wyda­rze­nia popu­la­ry­zu­ją­ce naukę. W Toru­niu – rodzin­nym mie­ście astro­no­ma – powsta­ło Cen­trum Nowo­cze­sno­ści „Młyn Wie­dzy”, gdzie sta­ła wysta­wa „O obro­tach” przy­bli­ża zwie­dza­ją­cym idee Koper­ni­ka.

Kalendarz „De revolutionibus”

1543 – wyda­nie dru­kiem „De revo­lu­tio­ni­bus orbium coele­stium, Libri VI”. Brak ofi­cjal­ne­go sta­no­wi­ska Kościo­ła kato­lic­kie­go, zain­te­re­so­wa­nie wyż­szych dostoj­ni­ków tre­ścią, któ­rą w przed­mo­wie, napi­sa­nej przez wydaw­cę, przed­sta­wio­no jako hipo­te­zę uła­twia­ją­cą obli­cze­nia.

1559 – wpro­wa­dze­nie w Koście­le kato­lic­kim Indek­su ksiąg zaka­za­nych.

1566 – dru­gie wyda­nie „De Revo­lu­tio­ni­bus”, Bazy­lea.

1616 – pierw­sza spra­wa Gali­le­usza. Eks­per­ci Kościo­ła tezę o tym, iż „Słoń­ce sta­no­wi cen­trum świa­ta i jest cał­ko­wi­cie nie­ru­cho­me pod wzglę­dem ruchów lokal­nych”, uzna­ją za „bez­sen­sow­ną i absur­dal­ną z punk­tu widze­nia filo­zo­ficz­ne­go” oraz „for­mal­nie here­tyc­ką”. Tezę, iż „Zie­mia nie sta­no­wi cen­trum świa­ta, ani nie jest nie­ru­cho­ma, lecz obra­ca się zarów­no wokół samej sie­bie, jak i ruchem dobo­wym”, uzna­ją za podob­nie absur­dal­ną oraz „co naj­mniej błąd w wie­rze”. Ogło­sze­nie przez Kon­gre­ga­cję Kar­dy­nal­ską Inkwi­zy­cji, że Gali­le­usz pod­da­je się wyro­ko­wi. Rów­no­cze­śnie, dekre­tem z 5 mar­ca, Kon­gre­ga­cja zaka­zu­je De revo­lu­tio­ni­bus…, wpi­su­jąc na Indeks „do cza­su wpro­wa­dze­nia popra­wek”.

1617 – trze­cie wyda­nie De Revo­lu­tio­ni­bus…, pod tytu­łem „Astro­no­mia instau­ra­ta”, Amster­dam.

1618–1621 – publi­ka­cja „Epi­to­me Astro­no­miae Coper­ni­ca­nae” Keple­ra; umiesz­czo­ne na Indek­sie.

1620 – wska­za­nie przez Kon­gre­ga­cję popra­wek, jakie nale­ży nanieść w „De Revo­lu­tio­ni­bus”.

1632 – publi­ka­cja głów­ne­go dzie­ła Gali­le­usza: „Dia­lo­gu o dwu wiel­kich sys­te­mach świa­ta: pto­le­me­uszo­wym i koper­ni­ko­wym”, Flo­ren­cja. Kon­fi­ska­ta i zakaz roz­pro­wa­dza­nia.

1633 – pro­ces Gali­le­usza; powtó­rze­nie potę­pie­nia helio­cen­try­zmu z 1616, umiesz­cze­nie Dia­lo­gu na Indek­sie.

1664 – bul­la Alek­san­dra VII „Spe­cu­la­to­res domus Isra­el jako wstęp do wyda­ne­go przez nie­go Indek­su (Index libro­rum pro­hi­bi­to­rum Ale­xan­dri VII Pon­ti­fi­cis Maxi­mi jus­su edi­tus)” – potę­pie­nie wszel­kich dzieł utrzy­mu­ją­cych, że Zie­mia się poru­sza.

1751 – wobec powszech­nej akcep­ta­cji w śro­do­wi­sku nauko­wym helio­cen­trycz­ne­go obra­zu nasze­go sys­te­mu pla­ne­tar­ne­go, obja­śnia­ne­go mecha­ni­ką New­to­na, papież-eru­dy­ta Bene­dykt XIV udzie­la impri­ma­tur na druk Dzieł Zebra­nych Gali­le­usza.

1757 – w wyda­niu Indek­su przej­rza­nym przez Bene­dyk­ta XIV z tek­stu dekre­tów zni­ka zapis zaka­zu­ją­cy dzieł trak­tu­ją­cych o helio­cen­try­zmie, na samej liście pozo­sta­ją jed­nak książ­ki wpi­sa­ne na tej pod­sta­wie.

1819 – ostat­nie wyda­nie Indek­su zawie­ra­ją­ce „De Revo­lu­tio­ni­bus…” oraz inne dzie­ła helio­cen­trycz­ne.

1820 – Canon Set­te­le usi­łu­jąc opu­bli­ko­wać w Rzy­mie pod­ręcz­nik astro­no­mii jed­no­znacz­nie uzna­ją­cy helio­cen­tryzm za praw­dzi­wy, spo­ty­ka się z odmo­wą Mistrza Świę­te­go Pała­cu Apo­stol­skie­go. Po odwo­ła­niu się do papie­ża (któ­ry prze­ka­zu­je spra­wę Kon­gre­ga­cji) otrzy­mu­je zezwo­le­nie na druk.

1822 – 11 wrze­śnia Kon­gre­ga­cja Kar­dy­nal­ska Inkwi­zy­cji stwier­dza, że „druk i publi­ka­cja prac trak­tu­ją­cych o ruchu Zie­mi i nie­ru­cho­mo­ści Słoń­ca, zgod­nie z powszech­ną opi­nią współ­cze­snych astro­no­mów, są w Rzy­mie dozwo­lo­ne”. 25 wrze­śnia Pius VII zatwier­dza dekret.

1828 – dzie­ło Miko­ła­ja Koper­ni­ka zosta­ło zwol­nio­ne z Indek­su.

1835 – kolej­ne wyda­nie Indek­su. Pius VII usu­wa z listy „De Revo­lu­tio­ni­bus” oraz pozo­sta­łe książ­ki uzna­ne wcze­śniej za here­tyc­kie z powo­du helio­cen­try­zmu.

1854 – uka­za­nie się pierw­sze­go pol­skie­go prze­kła­du doko­na­ne­go przez Jana Bara­now­skie­go.

1999 – auto­graf „De revo­lu­tio­ni­bus orbium coele­stium” został wpi­sa­ny na listę UNESCO Pamięć Świa­ta.